جغرافیای دیپلماسی علم در دنیا کجاست؟/ ایران در حوزه دیپلماسی علمی نیازمند تلاش بیشتری است

گروه استان‌های خبرگزاری آنا ـ حسین بوذری؛ محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در بخشنامه‌ای «آیین‌نامه دیپلماسی علمی دانشگاه آزاد اسلامی» را به معاونان، رؤسای مراکز و مدیران کل سازمان مرکزی و رؤسای استان‌ها، واحدها و مراکز آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی ابلاغ کرد.

دکتر طهرانچی این بخشنامه را در راستای پیاده‌سازی راهبردهای نظام فرهنگی- تربیتی، نظام آموزشی، نظام پژوهش و فناوری، نظام مدیریتی و ... همچنین تحقق اهداف اسناد بالادستی کشور در حوزه علم و فناوری نظیر سند جامع روابط علمی­ بین‌المللی ­جمهوری اسلامی ایران مصوب­ شورای ­عالی ­انقلاب فرهنگی و سیاست‌­های کلان دانشگاه در حوزه علم و فناوری و دیپلماسی علمی ابلاغ کرده است.

بیشتر بخوانید:

آیین‌نامه دیپلماسی علمی دانشگاه آزاد اسلامی ابلاغ شد

دیپلماسی عمدتاً به قواعد و قوانینی اطلاق می‌شود که روابط بین‌الملل را از طریق دیدار و گفت‌وگوهای دیپلمات‌های رسمی برقرار می‌کند، به عبارت ساده‌تر دیپلماسی مجری سیاست خارجی در چارچوب قوانین و چشم‌اندازهای سیاست خارجی هر کشور است. در واقع به این قوانین دکترین سیاست خارجی گفته می‌شود که از طریق رئیس هر حکومت یا وزیر امور خارجه اعلام می‌شود و دیپلماسی باید در خدمت این دکترین قرار بگیرد.

دیپلماسی علمی قرار است از طریق سازوکار دیپلماسی بین دولت‌ها، مؤسسات، متخصصان و مردم ارتباط و تعامل هدفمند ایجاد کند. بدون تردید اگر کشوری به دنبال ایجاد فرصت‌ برای توسعه علمی، فناوری و نوآوری باشد تنها راه دستیابی به آن، دیپلماسی علمی است.

بهره جستن از ظرفیت‌های علم و فناوری برای تحقق اهداف سیاست خارجی دولت‌ها، بهره‌گیری از ابزارهای دیپلماتیک و سیاست خارجی برای ارتقای علم و فناوری در درون کشورها را نیز می‌توان از دیگر نتایج دیپلماسی علمی نام برد.

بیشتر بخوانید:

بازیگران دیپلماسی علمی فرهیختگان هستند

گسترش فناوری‌های نوین کشور با دیپلماسی علمی

بهره‌برداری از مسیرهای علمی و فناوری با دیپلماسی علمی

خبرنگار خبرگزاری آنا با توجه به ابلاغ «آیین‌نامه دیپلماسی علمی دانشگاه آزاد اسلامی» اثرات و کمک دیپلماسی علمی به پیشرفت حوزه فناوری، ارتقای علمی و حل مشکلات کشور را در گفتگو با احسان کامرانی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی استان هرمزگان جویا شده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم:

آنا: دیپلماسی علمی چه کمکی به پیشرفت در حوزه فناوری و ارتقای علمی کشور می‌کند؟ 

کامرانی: دیپلماسی علم و فناوری کاربردهای بسیاری دارد که دو زمینه‌ عمده آن شامل  به‌کارگیری علم و فناوری برای اهداف دیپلماتیک و علم و فناوری به‌عنوان منبع قدرت نرم است.

به‌کارگیری علم و فناوری برای اهداف دیپلماتیک به معنای این است که علم و فناوری به‌عنوان ‌دارایی و ابزار دیپلماتیک بوده و علم و فناوری به‌عنوان منبع قدرت نرم نیز عبارت است از توانایی کسب «هدف مطلوب».

دیپلماسی علم و فناوری مقوله‌ای است که با توجه به تجربیات موفق آن، کشورهای زیادی به سمت آن حرکت می‌کنند و روند به‌کارگیری آن در حال افزایش است.

تأکید بر تعامل سازنده و اثرگذار دانشگاه‌ها در سند دانشگاه آزاد اسلامی

افزون بر این، دیپلماسی علم و فناوری می‌تواند یکی از مزیت‌های عمده هر کشوری باشد و از آن جهت دارای اهمیت تلقی می‌شود که می‌تواند منجر به تسهیل دستیابی به اهداف و منافع ملی شود. خواه این اهداف تأمین امنیت، برقراری ارتباط با سایر کشورها و تقویت ارتباطات سیاسی باشد یا اهداف علمی و توسعه فناوری.

دیپلماسی علم و فناوری کاربردهای بسیاری دارد که دو زمینه‌ عمده آن شامل  به‌کارگیری علم و فناوری برای اهداف دیپلماتیک و علم و فناوری به‌عنوان منبع قدرت نرم است.

کشورهای متعددی این ابزار را برای دستیابی به اهداف درونی خود استفاده می‌کنند؛ از جمله این کشورها می‌توان به آمریکا به‌عنوان پیشرو در عرصه دیپلماسی علم و فناوری، انگلیس، فرانسه، کانادا و ... اشاره کرد که خود مبین اهمیت این حوزه هستند؛ بنابراین این ضرورت ایجاب می‌کند که مسئولان مرتبط با توجه به تجربیات موفق آن با برنامه‌ریزی‌های لازم دیپلماسی علم و فناوری را مورد بهره‌برداری قرار داده و دستیابی به منافع را تسهیل کنند؛ چراکه بسیاری از کشورها در حال به خدمت گرفتن این ابزار هستند و جمهوری اسلامی نیز می‌تواند با توجه به ناب بودن این ابزار از آن در راستای منافع خود استفاده کند.

آنا: به نظر شما پرداختن به دیپلماسی علمی چه ضرورتی برای جامعه علمی و دانشگاهی دارد؟

کامرانی: امروزه افزایش تأثیرگذاری نقش علم در زندگی روزمره و تحولات جهانی برکسی پوشیده نیست. وجود برخی چالش‌های مشترک جهانی مانند تغییرات آب‎و‌هوایی، امنیت آب‌وغذا، نیاز به انرژی‌های پاک و پایدار، تروریسم، نئوتروریسم، بیوتروریسم و... سبب شده که دانشگاه‌ها به‌عنوان مراکز تولید فکر، نقش و جایگاه ویژه‌ای پیدا کنند. ضمن آنکه این توقع از طرف افکار عمومی جهانی نیز وجود دارد که اندیشمندان و متفکران مرتبط در راستای رفاه بیشتر بشریت تلاش کنند.

بنابراین نیازمند هم‌افزایی و همکاری فراملی درراستای رفع چنین چالش‌هایی از الزامات و ضرورت‌های جهان جدید هستیم که در چارچوب دیپلماسی علمی دانشگاه‌ها قابل تبیین و تحلیل باشد.

از سوی دیگر در کشور ما اسناد بالادستی متعددی وجود دارد که ضرورت ورود به دیپلماسی علمی را در دانشگاه‌ها گوشزد می‌کند. در سیاست‌های ابلاغی مقام‌ معظم‌ رهبری نیز در حوزه علم و فناوری بر سه وظیفه دانشگاه‌ها در حوزه دیپلماسی علمی تأکید شده است: نخست توسعه و تقویت شبکه‌های ارتباطات علمی ملی و فراملی، دوم گسترش همکاری و تعامل فعال، سازنده و الهام‌بخش در حوزه علم با سایر کشورها و سوم استفاده از ظرفیت‌های علمی و فنی ایرانیان مقیم خارج و جذب متخصصان برجسته سایر کشورها.

همچنین در سند دانشگاه اسلامی (حوزه دیپلماسی علمی) بر تعامل سازنده و اثرگذار دانشگاه‌ها در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی به‌عنوان یک مأموریت تأکید شده است.

از جمله اهداف کلان این سند توسعه علمی در عرصه‌های بین‌المللی و دستیابی به مرجعیت علمی و فرهنگی در منطقه و جهان اسلام است و در راهبردهایی مانند تعامل علمی و هدفمند با مراکز آموزشی، پژوهشی و فناوری معتبر بین‌المللی به‌ویژه جهان اسلام و تحول هدفمند فرصت‌های مطالعاتی با توجه به نیازها و اولویت‌های کشور و متناسب با نقشه جامع علمی کشور بر آن تأکید شده است.

دیپلماسی علمی و همکاری‌های پژوهشی یک ضرورت برای دانشگاه آزاد اسلامی است

با وجود موفقیت‌های خیره‌کننده کشور ما در حوزه تولید کمّی علم و کسب رتبه‌های برتر در منطقه و سطح بین‌المللی، اما در حوزه دیپلماسی علمی رتبه چندان مناسبی نداریم؛ بنابراین دیپلماسی علمی و همکاری‌های پژوهشی یک الزام و ضرورت برای دانشگاه آزاد اسلامی است. تقویت و بسط نگاه برون‌سازمانی دانشگاه با رویکردی جهانی، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای دانشگاه آزاد اسلامی در شرایط کنونی است.

در چارچوب دیپلماسی علمی هدف ضمن دسترسی آسان محققان دانشگاه به‌منابع علمی روز، ترویج موفقیت‌های دانشگاه در بازار جهانی و افزایش همکاری‌های بین‌المللی است.

در دیپلماسی علمی جنبه قدرت نرم و نفوذ در افکار عمومی (از جمله تصمیم‌گیران و سیاستمداران سایر  کشورها) برای الهام‌بخشی، تأثیرگذاری در صحنه روابط بین‌الملل و امنیت و بازدارندگی پررنگ‌تر است.

در دیپلماسی علمی به‌ دنبال دستیابی به اهداف سیاست‌خارجی با رویکردی علمی هستیم (علم در دیپلماسی). تسهیل همکاری‌های بین‌المللی کشور در شرایط تحریم نیز نقش‌آفرینی ویژه دیپلماسی علمی است (دیپلماسی برای علم). ضمن آنکه می‌توان از همکاری‌های علمی برای تقویت روابط بین‌المللی کشور استفاده کرد (علم برای دیپلماسی).

آنا: پژوهش‌های مشترک علمی و فناوری چگونه موجب ارتقای علمی دانشگاه‌ها می‌شود؟

کامرانی: موفقیت و توسعه پژوهش در هر جامعه نیازمند گسترش رویکرد پژوهشی (پژوهش‌مدار) در آن جامعه است. منظور از رویکرد پژوهشی نگاهی مبتنی بر پژوهش نسبت به موضوعات گوناگون است.

در این نوع نگاه پیش از هر تصمیم مهم به یافته‌های پژوهش‌های قبلی که به موضوع تصمیم‌گیری ارتباط دارد، توجه می‌شود. به بیان دیگر، در رویکرد پژوهش‌مدار از یافته‌های پژوهش‌های قبلی برای بهبود وضع موجود استفاده مؤثری به عمل می‌آید.

نقش پژوهش در توسعه علمی، صنعتی و فرهنگی کشورها

افرادی که در فعالیت‌های خود رویکردی پژوهشی دارند، پیش از هرگونه تصمیم به مطالعه وضعیت موجود پرداخته و با تجزیه و تحلیل مشاهدات خود به بهترین راهکار‌ها می‌اندیشند. همچنین آنان تلاش می‌کنند تا از نتایج آثار سایر پژوهشگران نیز به نحو شایسته‌ای بهره گیرند؛ بنابراین رویکرد پژوهشی به قشر یا گروه خاصی محدود نشده و زمانی سرچشمه اثر خواهد بود که در سطوح و امور گوناگون جامعه تسری یافته باشد. 

آنا: اهمیت و ضرورت پژوهش در چیست؟ 

کامرانی: نوع و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود. موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه صنایع، کشاورزی، خدمات و ... به گسترش فعالیت‌های پژوهشی بستگی دارد. در واقع پژوهش یکی از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر کشور به شمار می‌آید.

اگر پژوهشی نباشد، دانش بشری افزایش نخواهد یافت و دچار سکون و رکود خواهد شد. بدون انجام پژوهش امور آموزشی نیز از پویایی و نشاط لازم نیز برخوردار نخواهد بود. همه آنچه به عنوان پیشرفت علوم در دوره‌های گوناگون تاریخ می‌شناسیم، حاصل تلاش افرادی است که در کار خود رویکردی پژوهشی داشته‌اند و ذهن پرسشگرشان همواره محرکی برای فعالیت‌های پژوهشی آنان بوده است.

توسعه علمی، صنعتی و فرهنگی هر کشور بدون پرداختن به امر پژوهش با موفقیت چندانی همراه نخواهد بود. در واقع پژوهش موتور محرک پیشرفت و توسعه محسوب می‌شود. حتی اگر نشانه‌هایی از توسعه بدون پرداختن به مبانی پژوهشی رخ دهد، آن توسعه مستمر و پایدار نخواهد بود و نمی‌تواند مسیر مطمئنی را طی کند.

بنابراین پژوهش مبنای توسعه است و تضمینی برای استمرار توسعه به شمار می‌آید. همچنین به کار بستن نتایج پژوهش‌های انجام شده در هر زمینه به بهبود راهکار‌ها و روش‌های معمول در زمینه‌های مورد نظر منجر می‌شود.

یکی از عوامل اساسی پیشرفت در کشورهای توسعه یافته توجه خاص به امر پژوهش است. اصولاً هر نوع پیشرفت و توسعه ارتباط مستقیمی با تحقیقات علمی دارد و رشد و توسعه کشورهای پیشرفته در نتیجه سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش است. حجم وسیع پژوهش‌های علمی در کشورهای توسعه یافته صنعتی گویای این واقعیت است.

کشورهای پیشرفته صنعتی بخش قابل توجهی از تولید ناخالص ملی را به سرمایه‌گذاری در امور پژوهشی و تحقیقاتی اختصاص داده‌اند. به گفته کار‌شناسان، این رقم برای کشورهای صنعتی ‪ 5‬ درصد بوده، حال آنکه در ایران این رقم حدود نیم درصد است.

پژوهش می‌تواند جلوی بسیاری از دوباره‌کاری‌ها، اتلاف وقت و بودجه را بگیرد. هر قدر موضوعی بزرگتر و بااهمیت‌تر باشد نیاز به پژوهش برای تصمیم‌گیری درباره اجرای آن بیشتر است. این کار، ریسک تصمیم و اجرا را به حداقل می‌رساند.

توسعه علمی، صنعتی و فرهنگی هر کشور بدون پرداختن به امر پژوهش با موفقیت چندانی همراه نخواهد بود، در واقع پژوهش موتور محرک پیشرفت و توسعه محسوب می‌شود.

برای برنامه‌ریزی بلندمدت نیز نیاز به تحقیقات بیشتر است، در‌صورتی‌که برنامه‌ریزی فاقد پشتوانه تحقیقاتی باشد و به طور همه‌جانبه پیش از آغاز مورد بررسی قرار نگرفته باشد، به یقین در اجرا و عملیاتی شدن با مشکل مواجه خواهد شد، ازاین‌رو می‌توان گفت پژوهش به‌ویژه در تصمیم‌گیری‌های کلان نقش عمده‌ای دارد. از این رو بسیاری پژوهش را «حلقه مفقوده توسعه» یا «سنگ زیر بنای توسعه» می‌نامند. 

آنا: به اشتراک گذاشتن تجربیات علمی کشورها چه تأثیری بر شکوفایی علمی نخبگان دانشگاهی دارد؟

کامرانی: با توجه به اهمیت حضور ایران در مجامع بین‌المللی علمی و محوربودن آن در میان بسیاری از کشورهای اسلامی، باید به سوی اشتراک‌گذاری تجربیات، محتواهای علمی، دوره‌های آموزشی و تبادل استاد و دانشجو با دیگر کشورها حرکت کنیم.

با توجه به شرایط ظالمانه تحریم‌ها علیه ایران، اهمیت حضور ما در مجامع بین‌المللی علاوه بر بخش دیپلماسی علمی از نظر سیاست بین‌المللی نیز بسیار حائز اهمیت است.

مسیر همواری که دیپلماسی علمی را عملی‌تر می‌کند

مقام معظم رهبری نیز در فرمایش‌های خود بارها بر موضوع جایگاه علمی کشور در دنیا تأکید کرده‌اند. اگرچه برخی محدودیت‌های مالی در زمینه حضور ما در مجامع بین‌المللی وجود دارد، اما تجربه نشان داده تلاش‌های ما موفقیت‌آمیز بوده است.

آنا: حرکت دانشگاه آزاد اسلامی را برای تحقق دیپلماسی علمی چگونه ارزیابی می‌کنید؟

کامرانی: دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند از طریق ابزارهای عملیاتی(همکاری‌های مشترک تحقیقاتی و آزمایشگاهی، تبادل استاد و دانشجو، مأموریت‌های مطالعاتی استادان و دانشجویان، توافقنامه‌های دو و چندجانبه همکاری علمی و...)، ابزارهای حمایتی (اعطای جوایز، برگزاری جشنواره‌ها، تشویق دانشمندان و دیپلمات‌های فعال و ...) و ابزارهای استراتژیک (ارتباطات بین‌دولتی کشور با کشورهای هدف به‌ویژه کشورهای منطقه و جهان اسلام و ...) در راستای دیپلماسی علمی گام بردارد.

آنا: آیا مأموریت مطالعاتی اعضای هیئت علمی و دانشجویان دکتری با اولویت طرح پایش انجام می‌شود؟

کامرانی: دانشگاه آزاد اسلامی امکان گذراندن مأموریت مطالعاتی در خارج از کشور فراهم کرده است. استفاده اعضای هیئت‌ علمی رسمی قطعی یا رسمی آزمایشی از مأموریت مطالعاتی داخل یا خارج از کشور مشروط به داشتن حداقل چهار سال سابقه خدمت، دو سال فاصله سنواتی بین دو مأموریت مطالعـاتی بـا رعایـت سـقف 10 درصـد از کـل اعضای هیئت‌ علمی استادیار به بالای واحدهای دانشگاهی در همان سال و چاپ حداقل یک مقاله در مجله‌های معتبر بـا نمایه JCR یا دو مقاله در نشریات علمی معتبر یا ثبت یک اختراع بین‌المللی یا پایان یک طرح پژوهشی برون‌دانشـگاهی بـا حداقل یک میلیارد ریال به‌ عنوان مجری است.

آنا: دیپلماسی علمی چگونه می‌تواند در رفع چالش‌های کشور مؤثر باشد؟

کامرانی: دیپلماسی علمی جزء اصلی توسعه علمی در جهان است. با توجه به رویکرد‌های جدید در حاکمیت کنونی کشور‌های دنیا، دیپلماسی علمی مبنای اقتدار محسوب می‌شود. اگر زمانی مباحث تجاری اقتصادی و سیاسی مبنای ارتباطی بین کشورها بود، اکنون ارتباطات علمی و فناوری عمده‌ترین ابزار تعامل بین کشور‌ها محسوب می‌شود.

در حقیقت وقتی می‌گوییم کشوری دارای اقتدار علمی است یعنی در حوزه‌های مختلف علمی با کشور‌های زیادی تعامل دارد؛ البته لزوماً این ارتباطات علمی در همه ابعاد مشخص و تعریف شده نیست و از قرارداد‌های مشترک علمی، پژوهشی و فناوری گرفته تا تبادل استاد و دانشجو و برگزاری کنفرانس‌های مشترک علمی تا پژوهش‌های مشترک علمی منطقه‌‌ای و بین‌المللی مانند یونسکو را شامل می‌شود.

کشور‌های اروپایی و آمریکایی در دیپلماسی علمی موفق‌تر از دیگران عمل کرده‌اند. یکی از خروجی‌های مثبت دیپلماسی علمی جذب نخبگان است که با فراهم کردن شرایط می‌توان افراد برجسته علمی را به سمت خود کشید. دنیای غرب به ویژه آمریکا و کانادا در این کار عملکرد بهتری داشته‌اند. در آسیا کشور‌های ژاپن و کره‌جنوبی نیز در سال‌های اخیر در زمینه دیپلماسی علم و فناوری پیشرفت‌های خوبی داشته‌اند.

این کشور‌ها برای جذب نخبگان سرمایه‌گذاری زیادی کرده‌اند. برای مثال بورسیه می‌دهند و گرنت‌های زیادی برای سایر کشورها به‌خصوص کشور‌های همسایه مثل اندونزی، مالزی و چین در نظر گرفته‌اند.

بنده طی پنج سالی که در ژاپن حضور داشتم شاهد سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و موفقی در حوزه دیپلماسی علم و فناوری در آنجا بودم. چینی‌ها در بحث جذب نخبه و تعاملات بین‌المللی علمی سرمایه‌گذاری اساسی کردند، بنابراین یکی از دلایل اصلی پیشرفت کشور‌های غربی و آسیایی بهره‌گیری از دیپلماسی علمی و ظرفیت‌های مختلف در سراسر جهان است.

تقریباً همه نکاتی که در دیپلماسی علمی قابل توجه بوده در نقشه جامعه علمی کشور آمده است. به عنوان مثال در نقشه جامع علمی کشور، راهبرد کلان 9 با عنوان «تعامل فعال و اثرگذار در حوزه علم و فناوری با کشور‌های دیگر به‌ویژه کشور‌های اسلامی منطقه و جهان اسلام» وجود دارد.

در سند جامع علمی کشور راهکار‌های افزایش پذیرش دانشجویان خارجی، تقویت جریان معادل‌سازی برای واژه‌های علمی، توسعه و ابداع روش‌های سریع فارسی‌آموزی، حمایت از تأسیس رشته زبان فارسی در دانشگا‌ه‌های مختلف جهان، اصلاح و تحول در روش‌های آموزش زبان به ویژه عربی و انگلیسی، تقویت جریان مفید در حوزه بین‌المللی و انجمن‌های علمی، ساماندهی تعاملات و ارتباطات بین‌المللی در حوزه علم و فناوری، حمایت از طرح‌های علمی پژوهشی و فناوری بین‌المللی آمده است.

25 اقدام در سند جامع علمی کشور لحاظ شده که مهم‌ترین آن‌ها جلب مشارکت مؤثر پژوهشگران ایرانی و غیرایرانی خارج از کشور و حمایت از ارائه مقالات معتبر علمی است.

انتهای پیام/4078/4062/