اسدی طوسی؛ شاعر حماسه‌سرا

به گزارش خبرنگار حوزه آیین و اندیشه گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب « تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابومنصور (ابونصر) علی بن احمد، معروف به اسدی طوسی، شاعر، لغت‌شناس و کاتب نامدار ایرانی قرن پنجم هجری قمری است.

اسدی طوسی در جوانی از خراسان به شمال غربی ایران از جمله به دربار جستانیان در طارم، از آنجا به نخجوان و سرانجام به تبریز رفت و در آنجا درگذشت.

در طوسی بودن اسدی تردیدی نیست؛ زیرا خودش حتی در مؤخره کتاب الابنیه (ص 97) ابومنصور علی هروی، که اسدی از آن نسخه‌برداری کرده، به طوسی بودن خود اشاره کرده است و در کتاب لغت فرس نیز که تألیف خود اوست، طوسی بودن خود را یادآوری کرده است.

درباره اسدی و زندگی‌اش نظرهای متفاوتی ذکر شده است؛ از جمله دولتشاه سمرقندی (ص 35-36)، در تذکرة‌الشعرای خود آورده که اسدی استاد فردوسی بود و هنگامی که از او درخواست کردند شاهنامه را بسراید پیری را بهانه کرد و از شاگرد خود، فردوسی خواست که سرودن شاهنامه را بپذیرد. درباره اسدی بحث‌هیا فراوانی شده است. اروپاییان نیز درباره او پژوهش‌هایی کرده‌اند، از جمله هرمان اِته وجود دو اسدی را باور دارد: یکی اسدیِ پدر به نام ابونصر احمد بن منصور که استاد فردوسی است و دیگری پسر او، علی بن احمد، که کاتب کتاب الابنیه، نویسنده لغت فرس و سراینده گرشاسب‌نامه است ، برخی پژوهشگران مانند اِستوری و ادوارد براون و سعید نفیسی نظرِ اته را پذیرفتند، اما فروزانفر و پس از او، شیرانی نظر اته را مردود دانستند.

به احتمال بسیار، اسدی هم‌زمان با حمله سلجوقیان به خراسان در 431ق و قحطی در خراسان از طوس به منطقه آذربایجان رفت و در دربار ابونصر جستان، امیر طارم، در شوال 447ق کتاب الابنیه را برای یکی از بزرگان دربار او کتابت کرد. از آنجا در میانه سال‌های 455 تا 458ق به نخجوان رفت و در آنجا در دربار فرمانروای نخجوان، ابودلف شیبانی، گرشاسب‌نامه خود را برای او سرود. پس از آن لغت فرس را نوشت. 

به احتمال بسیار، اسدی در پایان زندگانی در تبریز می‌زیسته است؛ زیرا پس از درگذشت، در حدود سال 465ق، در کوی سرخاب این شهر، که بعدها «مقبرة‌الشعرا» نامیده شد، به خاک سپرده شد.

آثار:

1. گرشاسب‌نامه، که اسدی آن را برای ابودلف، فرمانروای نخجوان، سروده است. سرایش این مثنوی در 458ق به پایان رسید. درون‌مایه این مثنوی درباره گرشاسب است. گرشاسب در اوستا و دیگر متن‌های دینی پهلوی نیرومندترینِ مردان و اژدهاکش و از جاودانان است. اما چون به آتش، اهانت روا داشت و در برابر اهورامزدا به آن تازیانه زد، آتش، روان گرشاسب را از وارد شدن به بهشت بازداشت، اما با میانجیگری زردشت گناه او بخشیده شد. گرشاسب به هنگام رستاخیز از خواب برمی‌خیزد تا همراه کیخسرو، ضحاک را بکشد.

گرشاسبِ وصف شده در این منظومه با آنچه در اوستا و متون دینی پهلوی آمده تفاوت دارد. در این منظومه گرشاسب فرزند اثرط، از نوادگان جمشید است که در چهارده سالگی به درخواست ضحاک اژدهایی را می‌کشد و به خدمت ضحاک درمی‌آید. به هند لشکرکشی می‌کند. پس از آن به قیروان و سرزمین‌های دیگر می‌تازد. منهراس دیو را می‌کشد. پس از آن به روم می‌رود. در آنجا شاهزاده خانم روم را به زنی می‌گیرد، به ایران برمی‌گردد و به خدمت فریدون در می‌آید. گرشاسب در 700 سالگی با شاه طنجه می‌جنگد. سرانجام در 733 سالگی می‌میرد .

اسدی در این منظومه حماسی هم در وزن و قالب شعر و هم در توصیف‌ها از فردوسی تأثیر پذیرفته است. هر چند که اسدی هم مانند دیگر پیروان و مقلدان فردوسی نتوانسته به پای او برسد، از همه آنها موفق‌تر بوده و به سبک مستقلی دست یافته است. برخی ویژگی‌های سبک اسدی در این منظومه بدین قرار است: اسدی به آرایه‌های لفظی و تشبیه‌ها و مبالغه‌های دور از ذهن علاقه نشان داده است. صنایع لفظی او سادگی و پوشیدگی شاهنامه را ندارد و ساختگی و آشکارا به نظر می‌رسد. او ماننده قصیده‌سرایان زمان خود اصطلاح‌های علمی را در گرشاسب‌نامه به کار برده است.

«هانری ماسه» بر آن است که در گرشاسب‌نامه عناصری هست که در حماسه ایرانی تازگی دارد مانند وصف سرزمین‌های شگفت‌انگیز، پرسش و پاسخ‌های فیلسوفانه و چیستان. «ذبیح‌الله صفا»  نیز بر آن است که درآمیختن این داستان با افسانه‌هایی مانند شگفتی‌های جزایر گونان از لطف و رونق حماسی آن تا اندازه‌ای کاسته است.

گرشاسب‌نامه در سه جلد به دست نوسری مهرجی پانا به زبان گجراتی ترجمه شد. ترجمه گجراتی آن در 1852 در هند به چاپ رسید. کلمان هوار، برای نخستین بار بخش آغازین گرشاسب‌نامه را در 2543 بیت تصحیح و همراه ترجمه فرانسه آن در 1926 در پاریس چاپ کرد. در 1307ق گزیده‌ای از آن در هند، به کوشش میرزا محمد ملک الکتاب، چاپ سنگی شد. حبیب یغمایی کل گرشاسب‌نامه را تصحیح و در 1317ش در تهران منتشر کرد و هانری ماسه آن را به فرانسه برگرداند و در 1951 در پاریس چاپ کرد. جلال خالقی مطلق نیز فهرستی از واژگان آن را با نام «فرهنگ گرشاسب‌نامه» در مجله یغما منتشر کرد.

2. لغت فرس، کهن‌ترین لغت‌نامه در دست به فارسی دری است که در نیمه دوم سده پنجم قمری تألیف شده است. برای شاهد مثال نیز بیت‌هایی از قدیم‌ترین شاعران فارسی دری در آن به کار رفته است. او به درخواست شاعران پارسی‌گوی منطقه آذربایجان واژه‌نامه‌ای از واژگان فارسی دری خراسان، که بیشتر شاعران فارسی‌زبان سده‌های چهار و پنج از آن ناحیه بوده‌اند و سبک شعرشان نیز به خراسان منسوب است، همراه با مثال برای آنان تألیف کرد.

واژگان لغت فرس بر پایه حرف پایانی مرتب شده‌اند. هر حرف الفبا، بابی را تشکیل می‌دهد. بسیاری از نویسندگان فرهنگ‌های فارسی پس از اسدی مستقیم یا غیرمستقیم از این کتاب استفاده کرده‌اند.

پاول هرن برای نخستین بار لغت فرس را بر اساس نسخه کتابخانه واتیکان که در آن زمان یگانه نسخه خطی شناخته شده بود، در 1897 در گوتینگن چاپ کرد. عباس اقبال با استفاده از سه نسخه خطی و نسخه چاپی پاول هرن آن در 1319ش در تهران چاپ کرد. دبیرسیاقی آن را با بهره‌گیری از چاپ هرن و چاپ اقبال و تصحیحات دهخدا در حواشی آن در 1336ش در تهران چاپ کرد. سرانجام، فتح‌الله مجتبایی و علی اشرف صادقی با استفاده از 11 نسخه و با اساس قرار دادن نسخه دانشگاه پنجاب آن را تصحیح و در 1365ش در تهران چاپ کردند.

3. مناظرات، مناظره نوعی قصیده است به جای تغزل و تشبیب با بحثی میان دو یا چند طرف از جنس انسان، حیوان، نبات یا جماد شروع می‌شود و در پایان یکی از آن دو دیگری را مجاب می‌کند یا شکست می‌دهد یا میان آنها آشتی پیش می‌آید. مناظره در ادبیات پیش از اسلام نیز وجود داشته است چنان‌که قطعه درخت آسوریک (مناظره میان بز و درخت خرما)، بازمانده متون زبان پهلوی، نمونه کامل آن است.

از اسدی پنج مناظره باقی مانده است: مناظره «عرب و عجم»، «مسلمان و گبر»، «شب و روز»، «آسمان و زمین» و «رمح و قوس».

مناظرات اسدی تأثیر بسیاری در شعر و ادب فارسی نهاده‌اند. پس از او، بسیار کسان از این نوع شعر او پیروی کرده‌اند. مناظرات او در زبان عربی هم مقلدانی داشته است.

«هرمان اته» به برخی مناظرات عربی اشاره کرده و گفته است که این قالب ادبی از راه اسپانیا یا در زمان جنگ‌های صلیبی به اروپا رفته و به ادبیات اروپا، به‌ویژه ادبیات انگلیس، راه یافته است.نخستین بار هرمان اته سه مناظره اسدی را تصحیح و در برلین چاپ کرد. سپس خالقی مطلق همه مناظرات اسدی را تصحیح کرد و در 1357ش، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی به چاپ رساند.

 انتهای پیام/4104/