ابوسهل کوهی؛ عالم نامدار علم هندسه

به گزارش خبرنگار حوزه آیین و اندیشه گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوسهل بیژن بن رستم دانشمند و منجّم  ایرانی در قرن چهارم هجری قمری است.

چون اصل وی از جبال طبرستان بود او را کوهی نامیدند. در بیشتر دایرة‌المعارف‌ها و مقالات نیز از او با همین نام یاد شده است. از سال ولادت او اطلاع دقیقی نیست اما  درگذشتش حدود 405ق اتفاق افتاده است.

دوران زندگی کوهی مصادف با دوران پادشاهی سه تن از شاهان آل بویه، عضدالدوله و صمصام‌الدوله و شرف‌الدوله، بود. کوهی تحصیلات خود را در بغداد به پایان رساند.

از نوشته‌های برخی دانشمندان بزرگ هم عصر او یا پس از او چنین برمی‌آید که کوهی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان و منجمان عصر خود به شمار می‌آمده است. در دو کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن و قانون مسعودی از او نام برده شده است.

 بیرونی، در تحدید نهایات، نام او را در زمره منجمانی که برای تعیین میل اعظم در شیراز کار می‌کرده‌اند ذکر کرده است. همچنین وی در قانون مسعودی یک بار در مقاله سوم، که مربوط به استخراج اوتار است، او را یکی از صاحب‌نظران آن عصر برشمرده و در جای دیگر، در مقاله ششم نیز از او یاد کرده است. حکیم عمر خیام نیز، در کتاب رساله در تحلیل یک مسئله، کوهی را در زمره کسانی دانسته که برای حل یکی از اشکال معادلات درجه سوم تلاش‌هایی کرده‌اند: «و مسئله‌ای که ابوسهل کوهی، ابوالوفای بوزجانی، ابوحامد صاغانی، و جماعتی از رفقای ایشان که در بغداد مقیم دربار عضدالدوله بودند از حل آن عاجز ماندند، این است که می‌خواهیم عدد 10 را به دو جزء تقسیم کنیم که مجموعه مربعین آنها به علاوه خارج قسمت جزء بزرگ‌تر بر کوچک‌تر، 72 شود»

خواجه نصیرالدین طوسی هم، ضمن بیان در قضیه از کوهی، در تحریر کتاب مأخوذات ارشمیدس، مقاله‌ای با عنوان «تزیین کتاب ارشمیدس» به او نسبت داده و او را از ریاضی‌دانان بزرگ پیش از خود دانسته است.

 قفطی نیز در تاریخ‌الحکماء شرح مطولی بر زندگی کوهی نوشته و او را منجمی فاضل و کام لو آگاه به آلات و اسباب ارصاد معرفی کرده است.

درباره کارهای نجومی کوهی به حضور او در رصدی که در شیراز به دستور عضدالدوله برای تعیین میل اعظم صورت گرفته بود و همچنین رصد سیارات هفتگانه، به دستور شرف‌الدوله در بغداد، اشاره شده است

در 359ق/969م، عضدالدوله دیلیمی گروهی را به راهنمایی عبدالرحمان صوفی مأمور رصد گذر خورشید از محل انقلاب زمستانی برای تعیین زاویه میل کرد. این رصد در چهارشنبه 2 صفر و جمعه 4 صفر آن سال صورت گرفت و افرادی چون ابوسعید سجزی، نظیف بن یمن و ابوالقاسم غلام زحل همراه ابوسهل کوهی در این رصد حضور داشتند. پس از اندازه‌گیری‌های نخستین و تعیین زاویه زمستانی، این کار در تابستان همان سال تکرار شد تا مقدار زاویه میل به دقت محاسبه شود. بیرونی این مطلب را در کتاب تحدید نهایات الاماکن بتصحیح مسافات المساکن بدین صورت آورده است: «و پس از آن به فرمان عضدالدوله در شیراز میل را با حلقه‌ای که قطر درونی آن دو ذراع و نیم یعنی پنج وجب بود رصد کردند. آن حلقه به تقسیماتی، که هر یک برابر با پنج دقیقه بود، تقسیم شده بود.»

حدود دو دهه بعد شرف‌الدوله، پسر عضدالدوله، پس از غلبه بر برادر خود، صمصام‌الدوله، و استیلا بر بغداد در سال 378ق/988م، ابوسهل را مأمورکرد که به رصد مجدد سیارات سبعه بپردازد. بیرونی در کتاب خود این واقعه را بدین صورت شرح داده است: شرف‌الدوله، «ابوسهل کوهی را به تجدید رصد مأمور کرد و او در بغداد بنایی ساخت که سقفش به شکل قطعه کره و به قطر 25 ذراع بود و در مرکز آن سوراخی در رأس بنا قرار داشت و شعاع‌های خورشید از این سوراخ وارد بنا می‌شد و مدارات یومیه را رسم می‌کرد»

قفطی هم این مسئله را بیان کرده و آورده که شرف‌الدوله، پس از استیلا بر بغداد، ابوسهل را مسئول رصد کواکب سبعه در مسیرها و انتقالات‌شان در بروج کرد، چنان‌که مأمورن امر به انجام این کار داده بود. قفطی آورده که شرف‌الدوله، به سبب حسن شهرت کوهی در نجوم و هندسه در آن زمان، او را برای این کار انتخاب کرد. وی افزوده است که کوهی برای اجرای این کار عمارتی را در دارالمملکه بنا کرد و بر همه مراحل ساخت آن از نزدیک نظارت داشت و به ساخت آن توجه بسیار نشان داد و آلاتی را که خود تهیه کرده بود در آن نصب کرد و سپس در آنجا مشغول به کار شد و نتایج این رصدها را در دو محضر نگاشتند که متن این محضرها در تاریخ‌الحکماء آمده است. مطابق آنچه در محضر نخستین آمده است تاریخ پایان کار ساخت رصدخانه روز شنبه، دو شب مانده به پایان صفر سال 378 است.

نکته دیگری که در مورد این رصدها شایان توجه است حضور گروهی از معتمدان و قضات شهر و علمای شهیر آن زمان در این رصدهاست. به غیر از شخص ابوسهل کوهی زیر این محضرها را کسانی امضا کردند که همه از ریاضی‌دانان و منجّمان به‌نام آن عصر بودند؛ از جمله ابوالوفای بوزجانی (328-388ق)، ابوحامد صاغانی، ابوالحسن محمد سامری، ابوالحسن مغربی.این کار در سال 989م به سبب مرگ شرف‌الدوله متوقف شد. چنان‌که بیرونی آورده است: «از گزارش رصدهای ابوسهل جز آنچه گفتم چیزی به ما نرسیده و شرف‌الدوله پیش از آن از دنیا رفت و کار ناتمام ماند.»

کوهی در زمینه ساخت ابزار نجومی نیز فعال بود و همان‌طور که در متن قفطی اشاره شد، برای رصد سیارات سبعه از آلات رصدی که خود ساخته بود استفاده می‌کرد. ابونصر عراق در کتاب رساله فی دوائر السموات فی الاسطرلاب به ساختن دوایر سمت به دست کوهی اشاره کرده است

کوهی برای حل برخی از مسائل جبری زمان خود نیز تلاش‌هایی کرد؛ از جمله مسائل جبری که وی به همراه برخی از هم‌عصران خود بدان پرداخته است همان مطلبی است که در رساله در تحلیل یک مسئله از خیام ذکر شده و پیش‌تر بدان اشاره کردیم.

کوهی به عالِم هندسه زمان خود نیر شهرت دارد؛ نسخه‌ای از اثر ابوالجواد، که هم‌عصر جوان‌تر کوهی است، در مورد هفت ضلعی منتظم در کتابخانه دارالریاض قاهره محفوظ است که در مقدمه آن ابوالجواد، کوهی را استاد هندسه در زمان خود ذکر کرده است.

برخی  از آثار باقی مانده کوهی عبارت‌اند از:

المقالة الاولی و الثانیة من کتاب اقلیدس فی الاصول، این کتاب در کتابخانه دارالریاض محفوظ است.

رساله فی البرکار التام و العمل به، این کتاب درباره پرگار تام است. پرگار تام پرگاری است که بتوان به وسیله آن خطوط قیاسی یعنی خط راست، دایره، هذلولی و سهمی را با حرکت اتصالی رسم کرد. کتاب دارای مقدمه و دو مقاله است که مقاله اول در اثبات رسم این خطوط به کمک پرگار مورد نظر است و در مقاله دوم به علم رسم خطوط قیاسی به وضع معلوم می‌پردازد.

نسخه عربی و ترجمه فرانسوی این کتاب و وپکه در سال 1874 منتشر کرد. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه مجلس به شماره 6092 محفوظ است. نسخه دیگری از این کتاب در کتابخانه سن پترزبورگ به شماره 932 نگه‌داری می‌شود (قربانی، همان، ص 423).

3. رساله فی استخراج ضلع مسبع، نام این رساله در برخی از منابع به صورت رسالة فی عمل ضلع المسبع المتساوی الاضلاع فی‌الدائره آمده است و همان‌طور که از نام این رساله مشهود است، هدف آن یافتن چگونگی محاط کردن یک هفت ضلعی منتظم در دایره است.

این رساله را در سال 1963 سامپلونیوس به آلمانی ترجمه و چاپ کرد. از این کتاب نسخه‌ای در دانشگاه تهران به شماره 7/1751 محفوظ است و همچنین میکروفیلمی از نسخه‌ای که در کتابخانه ایاصوفیه به شماره 27/4832 نگه‌داری می‌شود در دانشگاه تهران محفوظ است. از این کتاب دو نسخه نیز در کتابخانه ملی پاریس نگه‌داری می‌شود که یکی از آنها به خطابوسعید سجزی است. نسخه‌های دیگر این کتاب در ایندیانا آفیس و کتابخانه دارالریاض محفوظ است (همان، ص 424-425).

4. طریق استخراج خطین بین خطین حتی تتوالا علی نسبه و قسمه الزاویه بثلثه اقسام المتساویه، بخش اول این کتاب ظاهراً همان رساله‌ای است که در تاریخ الحکماء به‌صورت کتاب اخراج الخطین علی نسبه آمده است؛ بخش دوم کتاب نیز به بررسی مسئله معروف تثلیث زاویه می‌پردازد (همان، ص 425).

نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه ایاصوفیه به شماره 28/4832 محفوظ است که میکروفیلم آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود. نسخه‌هایی از این رساله در کتابخانه‌های دارالریاض و ایندیانا آفیس نیز محفوظ است.

5. رساله فی عم لمخمس متساوی الاضلاع فی مربع معلوم، موضوع این رساله محاط کردن پنج ضلعی منتظم در دایره است. چند خطابتدایی این رساله، مطابق نسخه‌ای که در دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود، مبین آن است که کوهی این رساله را به شرف‌الدوله تقدیم کرده است.

این نسخه به شماره 8/1751 در دانشگاه تهران محفوظ است و همچنین دو نسخه از آن در کتابخانه ایاصوفیه به شماره‌های 9/4830 و 21/4832 نگه‌داری می‌شود و نسخه‌ای هم در کتابخانه پاریس به شماره 4821 محفوظ است.

6. رساله فی استخراج مساحة المجسم المکافی، سوتر در سال 1918 این رساله و رساله‌ای از ثابت بن قره را که در همین موضوع است، به آلمانی ترجمه کرد. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه دارالریاض محفوظ است و همچنین دو نسخه به شماره‌های 23/4832 و 9/4830 در کتابخانه ایاصوفیه نگه‌داری می‌شود که میکروفیلم آن در دانشگاه تهران محفوظ است. نسخه‌ای هم به شماره 2468 در کتابخانه بانکیپور نگه‌داری می‌شود. همچنین این رساله، با عنوان رساله ششم از مجموعه الرسائل المتفرقه بی الهیئة للمتقدمین و معاصری البیرونی، در سال 1947 در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است (همان‌جا).

7. المسألتان هندسیتان، دو نسخه از این کتاب در کتابخانه ایاصوفیه به شماره‌های 4830 و 4830 محفوظ است که میکروفیلم یکی از آنها در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود (همان، ص 427).

8.  رسالة فی قسمة الزاویة المستقیمة الخین بثلثة اقسام متساویة، رساله‌ای مختصر از این کتاب را آیدین صاییلی، از روی نسخه‌ای که در ایاصوفیه به شماره 4830 نگه‌داری می‌شود، به انگلیسی ترجمه کرده است. نسخه دیگر این کتاب در کتابخانه دارالریاض محفوظ است (همان، ص 425).

9.  رسالة فی معرفة ما یری من السماء و البحر، دو نسخه از این کتاب در ایاصوفیه به شماره‌های 2/2587 و II22/4832 محفوظ است که میکروفیلم یکی از آنها در دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود. همچنین نسخه‌ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است (همو، ریاضیدانان ایرانی، ص 205).

10. قول علی ان فی الزمان المتناهی حرکة غیرمتناهیة، نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه ایاصوفیه، به شماره 4830 محفوظ است. آیدین صاییلی هم آن را به ترکی و انگلیسی ترجمه کرده است.

انتهای پیام/4104/