ابراهیم بن جریر: مورخ فارسی‌نویس دربار گورکانیان هند

به گزارش خبرنگار حوزه آیین و اندیشه گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

از همان بامداد طلوع اسلام که زمینه‌ساز شکل‌گیری یک تمدن بزرگ شد، تاریخ نگاری از جمله علوم موردتوجه دانشمندان مسلمان بوده است. ضرورت ثبت احوالات و سیره بزرگان دین و تاریخ صدر اسلام سبب شد تا مورخان اسلامی جایگاه ویژه‌ای در بین دانشمندان جهان اسلام داشته باشند.

این جایگاه وابسته به زمان و مکان خاصی نبوده و همواره جریان داشته است. مورخان مسلمان در دربارهای پادشاهان و امراء ارج و قرب خاصی داشتند چنان که ابراهیم بن جریر، مورخ مهاجر ایرانی در دربار هند، در سلک ملازمان مورد احترام همایون‌شاه (حکومت: ۹۳۷ – ۹۶۲ق) است. از تاریخ تولد و تاریخ مرگ وی اطلاع دقیقی در دست نیست، اما آن چه قطعی است، تا سال ۹۵۸ق زنده بوده است؛ زیرا در اثر خود به حوادث همین سال اشاره‌هایی کرده است. در مورد اسم او نیز اختلاف است؛ برخی اسم او را به جای جریر، «حریر» نیز آورده‌اند.

شهرت جریر به سبب تنها اثر تاریخی او است که به چند نام شهرت دارد: تاریخ ابراهیمی به مناسبت اسم مؤلف؛ تاریخ همایونی، به مناسبت این که در دوره همایون شاه نوشته شده و تحفه التواریخ.

جریر در تألیف این کتاب، از تواریخ معتبر متقدمین ایران و هند، از جمله تاریخ طبری، مجمل التواریخ، نظام التواریخ، روضة الصفا، سنی ملوک الارض والانبیاء، طبقات ناصری و تاریخ فیروزشاهی، استفاده کرده است. این کتاب تاریخ عمومی و مختصر عالم، به ویژه ممالک اسلامی، است و حوادث تاریخ را از خلقت آدم تا ۱۱ رمضان ۹۵۲ق، یعنی سال ورود همایون به کابل، گزارش می‌دهد و افزون بر آن، درباره احوال رجال و معاریف قرون و اعصار گوناگون اطلاعات با ارزشی دارد.

این کتاب بدون مقدمه آغاز می‌شود و هیچگونه تقسیم بندی و فصل بندی‌ای ندارد؛ هر چند در ثبت حوادث آن ترتیب تاریخی رعایت شده است. مطالب مهم این کتاب عبارتند از:

١. مختصری درباره آغاز خلقت؛ ۲. تاریخ انبیا (ع) از هبوط آدم تا حضرت مسیح (ع)؛ 3. تاریخ قدیم ایران قبل از اسلام (از کیومرث تا یزدگرد سوم)؛ ۴. وقایع تاریخی بعد از اسلام؛ ۵. تاریخ رجال معروف آن دوران؛ ۶. تاریخ بنی عباس؛ ۷. طبقات مختلف سلاطین محلی، که مقارن با بنی‌عباس در ایران ظهور کردند؛ ۸. تاخت و تاز مغول؛ ۹. طبقات سلاطین معاصر با عهد ایلخانیان؛ ۱۰. تیمور و رجال دوران تیموریان؛ ۱۱. صفویان؛ ۱۲. تاریخ دولت عثمانی از عثمان‌بیگ، مؤسس سلسله عثمانی، تا سلطان سلیمان؛ ۱۳. تاریخ هند از زمان شهاب‌الدین غوری (۵۶۹ ق) تا انقراض سلسله لودیان (۹۳۲ق)؛ ۱۴. تاریخ سلسله‌های کوچک هند؛ ۱۵. تیموریان هند از بابر تا دوران همایونی که زمان تألیف کتاب، (۹۵۸ق) است.

تاریخ همایونی از نظر ترویج تاریخ‌نویسی به زبان فارسی در هند حائز اهمیت است. همچنین مؤلف این کتاب، بخش عصر خود این بخش را بسیار با دقت و با نثری شیوا و روان نوشته است. 

 از لحاظ زبان، مختصات نثر متوسط دوران تیموری در این اثر کاملاً پیدا است. تاریخ همایونی تاکنون به چاپ نرسیده است. از این اثر، دو گزیده در موزه بریتانیا و دو نسخه در موزه ملی پاکستان(کراچی) و نسخه‌ای نیز در کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور نگه‌داری می‌شود. میکروفیلم نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.نسخه مذکور در ۴ صفر ۱۰۹۶ق نوشته شده و به شماره ۱۸۷۴ در دیوان هند شرقی موجود است.

انتهای پیام/4104/