پرده‌های رنگارنگ سینما؛ از «رد خون» تا «مسخره‌باز»/ تنوع ژانر در اکران، آیینه ذائقه فرهنگی جامعه است

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا  ــ  سید مرتضی حسینی؛  سینمای ایران در حالی اولین ماه پاییز سال 1398 را پشت سر گذاشت که مجموع فروش فیلم‌های روی پرده در این ماه به 13 میلیارد و 200 میلیون تومان رسید. رقمی که در شهریورماه 11 میلیارد و 600 میلیون تومان بود.

این افزایش 14 درصدی، در دخل و خرج اهالی سینما رقم قابل توجهی نیست. به‌ویژه این که اگر بدانیم در سال گذشته و در همین بازه زمانی (مهرماه 1397) آمار فروش فیلم‌های روی پرده به رقم 21 میلیارد تومان رسیده بود. با این حال با توجه به شیب نگران‌کننده کاهش فروش در فصل تابستان (که معمولاً دوره پربار گیشه است) همین میزان افزایش هم بارقه امید را در دل سینماداران و صاحبان فیلم‌ها روشن کرده است.

بخشی از رغبت مردم به سینما و در نتیجه افزایش فروش در ماه گذشته، ناشی از ترکیب فیلم‌های در حال اکران است. بحث «تنوع ژانر» چه در تولید فیلم‌ها و چه در چینش اکران، معضلی قدیمی در نظام تولید و پخش سینمای ایران است. موضوعی که در دوره‌های مختلف چه از سوی دولت و چه از سوی نهادهای صنفی برای آن راه حل‌های گوناگونی ارائه شده است. با این حال هنوز هم مسئله‌ای لاینحل در سینمای ما باقی مانده است.

ناهمخوانی نسبت تولید ژانرهای مختلف سینمایی

یک کارشناس فرهنگ و رسانه در گفتگو با خبرنگار آنا با تأکید بر این نکته که نسبت تولید آثار سینمایی در ژانرهای مختلف با یکدیگر همخوانی ندارد، گفت: «تنظیم سبد تولیدات سینمایی در طول سال بر عهده شورای پروانه ساخت و نمایش است، بنابراین مدیریت اینکه فیلم‌ها با چه میزان و با چه نسبتی ساخته و درمعرض اکران قرار گیرند در حوزه وظایف دولت قرار می‌گیرد».

سعید الهی اظهار کرد: «تنوع ژانر در مجموعه تولیدات فرهنگی و سینمایی کشور در صورتی یک امر پسندیده محسوب می‌شود که نسبت عادلانه و منطقی مبتنی بر مطالعات و پژوهش‌های سینمایی را در آن شاهد باشیم».

وی با اشاره به بی‌توجهی دست‌اندرکاران مدیریت سینمایی کشور به ساخت برخی از ژانرهای سینمایی خاطرنشان کرد: «آیا مخاطبان سینما در ایران تنها نیازمند فیلم‌های اجتماعی هستند که وزارت ارشاد در تولید و حمایت از برخی فیلم‌ها در گونه‌های کودک، معمایی، وحشت و ...کوتاهی می‌کنند؟»

این مدرس دانشگاه یادآور شد: «در قیاس با جایگاه و حجم تولیدات سینمایی با موضوع انقلاب و دفاع مقدس نسبت به سایر فیلم‌ها که اکثریت آنها اجتماعی است به‌راحتی می‌توان نابرابری و ظلم در حق فعالان این بخش استراتژیک از سینما را کاملاً حس کرد».

تنوع نسبی ژانر در اکران؛ یک گام برای پیشرفت

نگاهی به فیلم‌های درحال اکران نشان می‌دهد که در آغاز پاییز 98 شاهد تنوع نسبی در چینش فیلم‌ها برای اکران بوده‌ایم. این البته به هیچ روی به معنی حضور تمام یا حتی نزدیک به تمام گونه‌های اصلی سینمایی بر روی پرده نیست، بلکه تنها گامی برای نزدیک شدن به وضعیتی قابل قبول در این عرصه است. وضعیتی که در آن بتوان شاهد سوژه‌های مختلف در قالب ژانرهای متنوع سینمایی بود.

مقصود این گزارش از ژانر یا گونه سینمایی، لزوماً با تعاریف فنی و تخصصی آن در نقدهای سینمایی همخوانی ندارد. تعاریفی که خود از نگرشی واحد پیروی نکرده و تقسیم‌بندی‌های مختلفی (فیلم‌های ملودرام، وسترن، ورزشی، تاریخی، جنگی، علمی ــ تخیلی، نوآر، وحشت و ...) ارائه داده‌اند. شاید دو عبارت «تنوع موضوعی» یا «تنوع سلیقه» بهتر بتواند هسته اصلی این بحث را روشن کند.

یک منتقد سینما در گفتگو با خبرنگار آنا درباره ضعف تنوع ژانر در سینمای ایران می‌گوید: «در سال‌های اخیر معمولاً رغبت فیلمسازان به فیلم‌های ژانر اجتماعی و قالب درام بالا بوده است، اما برای قانع شدن سلیقه‌هایی که فیلم ورزشی دوست دارند، فیلم ترسناک دوست دارند، فیلم پلیسی دوست دارند چه کرده‌ایم؟ الان فیلم پلیسی معمایی ما کجاست؟! وجود ندارد! برای همین آنهایی که فیلم پلیسی یا فیلم ترسناک دوست دارند، فیلم خارجی می‌بینند».

الهی: تنوع ژانر در تولیدات سینمایی زمانی پسندیده است که عادلانه و مبتنی بر مطالعات سینمایی باشد

کیوان کثیریان درباره گونه‌های سینمایی نیز عنوان کرد: «اصولاً «ژانر» توسط منتقدان و تماشاگران حرفه‌ای، برای پاسخگویی به علایق اقشار مختلف و مخاطبان سینما تعریف می‌شود. تحریک احساساتی همچون ترس، هیجان، خنده، گریه و ... به عنصر سرگرمی شکل می‌دهد. قصه‌های عاشقانه،کمدی و اکشن همگی مورد علاقه بخشی از سینمادوستان است؛ پس فیلم‌ها به آن سمت می‌روند. در سینمای ما زمینه تولید فیلم در ژانرهای مفقود چندان فراهم نیست. حواس فیلمسازها هم به امکان ساخت این گونه فیلم‌ها نیست یا مهارت آنها برای تجربه فرم‌های جدید پایین است».

وی در ادامه می‌افزاید: «تجربه کردن ژانرهای مختلف سینما در سینمای ایران، جسارت و جرئت می‌خواهد؛ چون میزان استقبال سوی تماشاگران از آن معلوم نیست. فرهنگ دیدن فیلم‌های مختلف و متنوع، باید در درازمدت جا بیفتد. به هر صورت درصد قابل‌توجهی از فیلم‌های ما به‌لحاظ زمینه و ژانر یک‌شکل هستند و تنوع زیادی در آنها دیده نمی‌شود».

ترکیب فیلم‌های کمدی، ملودرام اجتماعی، جنگی و یک مسخره‌باز!

اگر از 24 فیلمی که در مهرماه 98 روی پرده بودند (چه فیلم‌هایی که از قبل در جدول اکران باقی مانده بودند و چه آنها که اواخر تابستان و اوایل مهر اکران خود را آغاز کردند)، 20 فیلم پرمخاطب را جدا کنیم می‌توان تصویر روشن‌تری از این تنوع ارائه داد.

در سینمای کمدی، فیلم «کلوپ همسران» به کارگردانی مهدی صباغ‌زاده در حال حاضر به عنوان سرگروه در حال اکران است. فیلم «برمودا» به کارگردانی رهبر قنبری هم از ششم تا بیست و هفتم شهریورماه به عنوان سرگروه اکران شد و از این تاریخ جای خود را به «شاه‌کش» داد، اما هنوز به صورت پراکنده در برخی شهرستان‌ها در حال اکران است. این دو فیلم در کنار «ایکس لارج»، «نیوکاسل» و «زهرمار» ترکیب فیلم‌های کمدی روی پرده در دو ماه اخیر را تشکیل می‌دهند. ضمن این که فیلم «تپلی و من» به کارگردانی حسین قناعت نیز علاوه بر اینکه در ژانر سینمای کودک می‌گنجد، در زمره فیلم‌های کمدی نیز قرار می‌گیرد.

از سوی دیگر با اندکی اغماض فیلم‌های «کروکودیل»، «رد خون» و «شاه‌کش» نیز در دسته فیلم‌های اکشن قرار می گیرند. «رد خون» علاوه بر ویژگی‌های سینمای اکشن و جنگی، با توجه به درونمایه تاریخی و سیاسی خود می‌تواند به عنوان یک فیلم راهبردی و تاریخی نیز در نظر گرفته شود.

اما سینمای اجتماعی همچون بسیاری از ادوار سینمای پس از انقلاب و البته به صورت مشخص در یک دهه اخیر، همچنان حرف اول اکران را می‌زند.«درخونگاه»، «سال دوم دانشکده من» و «مردی بدون سایه»، «پیلوت» و «هزارتو» فیلم‌هایی هستند که در مهرماه اکران خود را آغاز کرده‌اند. این فیلم‌ها در کنار «قسم»، «قصر شیرین» و «شکستن همزمان بیست استخوان» با موضوعات مختلف در دسته‌بندی سینمای اجتماعی قرار می‌گیرند.

این تقسیم‌بندی‌های کلی، البته دارای زیرشاخه‌هایی نیز هست. از سوی دیگر برخی فیلم‌ها می‌تواند علاوه بر دسته‌بندی‌های معمول در گونه‌ای دیگر نیز قرار بگیرد، همانطور که فیلمی همچون «شاه‌کش» را می‌توان یک فیلم جنایی و معمایی نیز دانست.

در این بین شاید جالب‌ترین وضعیت مربوط به «مسخره‌باز» به کارگردانی همایون غنی‌زاده باشد؛ فیلمی با ساختار خاص و بدیع که با گذشت دو هفته از آغاز اکران خود بر خلاف انتظار با استقبال مخاطبان مواجه شده و توانسته به رقم یک میلیارد و 500 میلیون تومان فروش برسد. این رقم شاید برای یک فیلم کمدی یا اجتماعی بسیار نازل باشد، اما برای مسخره‌باز که فارغ از محتوای خود، فرم خاصی از سینما را به مخاطبان عرضه می‌کند، قابل قبول است. مسخره‌باز را می‌توان ترکیبی از کمدی سیاه و سینمای فانتزی دانست؛ اگرچه قرار دادن آن در یک ژانر خاص سینمایی نیز نه آسان و نه منطقی است.

 تنوع ژانر نیازمند حمایت است

اما کثیریان به عنوان منتقدی که همواره از گونه‌های غایب در سینمای ایران (کودک، پلیسی، ورزشی، علمی ــ تخیلی، فانتزی و...) گله دارد نیز با تأیید این نکته که چینش و رنگ‌آمیزی اکران در ماه‌های اخیر و در حال حاضر متنوع‌تر شده است گفت: «البته اگر تولیدات یک‌ساله سینما را در نظر بگیریم، شاهد فضای ایده‌آلی نخواهیم بود، اما در فیلم‌هایی که در حال اکران هستند نمونه‌هایی مثل «مسخره‌باز» که به‌هر حال فضاهای جدیدی را تجربه کرده است یا درخونگاه، نسبت به سال‌های گذشته یک گام به پیش است. این یک پالس مثبت و نقطه روشن است که می‌تواند با حمایت در اکران تقویت شود».

کثیریان: درصد قابل‌توجهی از فیلم‌های ما به‌لحاظ زمینه و ژانر یک‌شکل هستند و تنوع زیادی در آنها دیده نمی‌شود

دبیر جایزه آکادمی «سینماسینما» در ادامه بیان کرد: «باید بپذیریم که تنوع ژانر چه در تولید و چه در اکران نیازمند حمایت است. کارگردانی فیلم کودک می‌سازد اما آنقدر موانع و مشکلات بر سر راه اکران می‌بیند که پشیمان می‌شود و به ساختن همین شبه‌کمدی‌های مرسوم بسنده می‌کند. اگر حمایتی هدفمند از اکران فیلم‌ها بشود، می‌توان امیدوار بود که این تنوع ژانر به شکل کامل‌تری حاصل شود. وقتی که از اکران فیلم‌های شبه‌کمدی حمایت بیشتری می‌شود، طبیعتاً تولید این گونه فیلم‌ها بیشتر می‌شود، ذائقه مردم بیشتر تنزل می‌کند و آن‌جور فیلم‌ها باز هم بیشتر ساخته می‌شود».

تجربه نشان داده است که در نظر گرفتن تنوع موضوعی و بازگذاشتن دست مخاطب در انتخاب‌های متنوع می‌تواند در کنار سایر عوامل به بهبود چرخه اقتصادی سینمای ایران کمک کند. اما در کنار این پیامد اقتصادی که در جای خود مهم است، شناخت بهتر ذائقه و سلیقه مردم نیز یکی دیگر از پیامدهای مهم تنوع ژانر است.

با تنوع ژانر می‌توان ذائقه واقعی مخاطبان را شناخت

در سال‌های اخیر بارها سرمایه‌گذاران و سینماداران به این بهانه که فیلم‌های کمدی، بفروش و سودآور هستند از تولید فیلم‌های نازل و مبتذل حمایت کردند یا در نهایت در کنار این کمدی‌های بی‌مایه فیلم‌های زیرمجموعه سینمای اجتماعی و رئالیستی با درون‌مایه تلخ اکران را قبضه کردند. چه بسا اگر مجالی برای حضور فیلم‌هایی در ژانرهای کمتر تجربه‌شده فراهم آید با افزایش گزینه‌ها، گرایش واقعی مخاطبان سینما و در نهایت بخشی از ذائقه فرهنگی جامعه روشن شود.

در همین ارتباط، الهی عنوان کرد: «به نظر من در اغلب اوقات چیدمان فیلم‌ها در بخش اکران نقص چندانی ندارد، اما کافی‌است با یک اشتباه، تمام تلاش سازندگان یک فیلم هدر رفته و فروش آن به شدت ریزش پیدا کند».

وی توضیح داد: «هنگامی که به جای بهره‌برداری از ژانرهای مختلف، تمرکز سازمان سینمایی بر روی یک گونه اجتماعی یا کمدی باشد، قطعاً شما با انباشت چند فیلم در یک ژانر مشابه مواجه خواهید شد که این امر کاهش شدید فروش در خصوص برخی فیلم‌ها را به دنبال خواهد داشت».

الهی گفت: از برنامه‌ریزان حوزه سینما انتظار می رود با تکیه بر سیاست‌گذاری درست و در عین حال علمی و تجربی از خدشه‌های مکرر بر بدنه سینما جلوگیری کرده و فرصت را برای گردش صحیح سرمایه در صنعت سینما فراهم کنند».

کثیریان نیز معتقد است: «متأسفانه برخی از سینماداران و متولیان اکران، به جای مردم تصمیم می‌گیرند. یعنی می‌گویند خب، مردم از این فیلم خوششان نمی‌آید، از این استقبال می‌کنند، مردم این فیلم را دوست دارند یا ندارند و ... چه کسی گفته که دوست ندارند؟ شما درست اکران کن، آن مردمی که آن سلیقه را دوست دارند، می‌آیند و فیلم را می‌بینند. وقتی این اتفاق نمی‌افتد، طبیعتاً فیلمساز هم سراغ نوعی از سینما می رود که حمایت بیشتری از آن صورت می‌گیرد. بالاخره فیلمساز هم علاوه بر بحث مالی، برای دیده شدن فیلم می‌سازد. بنابراین اینها به پارامترهای زیادی بستگی دارد که حمایت از اکران و عدالت در اکران هم یک بخش از آن است».

به این ترتیب باید گفت تنوع ژانر فیلم‌های در حال اکران می‌تواند علاوه بر کمک به چرخه سینما به معیار و دماسنجی دقیق برای سنجش علائق فرهنگی و هنر مردم در ادوار مختلف شود. اینجاست که نمی‌توان تنوع ژانر را فقط به یک ترجیح مطلوب تنزل داد، بلکه باید با نگاهی کلان روشی قابل اتکا برای پیمایش‌های بلندمدت فرهنگی در نظر گرفت.

انتهای پیام/4072/4104/پ