گذری بر طرح انتقال آب خزر به فلات مرکزی ایران

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری آنا؛ یکی از نقدهایی که اخیراً به ریاست سازمان حفاظت محیط زیست، زده می‌شود، بحث موافقت با طرح‌های انتقال آب‌های ساحلی به‌خصوص دریای خزر به بخش‌های مرکزی ایران است.

همان‌طور که تمام دل‌سوزان محیط زیست در جریان هستند، کشور ایران در کمربند بیابانی دنیا قرار دارد و بر همین اساس میانگین بارش در کشور حدود یک سوم متوسط جهانی است. با این وجود، این بارش نیز توزیع یکنواختی در کشور ندارد و همان‌طوری که در شکل بالا مشاهده می‌شود، بخش مرکزی، جنوب شرقی و جنوب ایران، میزان بارش به‌طور متوسط کمتر از 80 میلی‌متر در سال است و این بدان معنی است که در اغلب نواحی استان‌هایی مانند سمنان، یزد، خراسان جنوبی، اصفهان، سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان، عملاً روان‌آب سطحی مطمئن جهت بهره‌برداری‌های انسانی وجود ندارد.

با توجه به مشکل بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی و افت متوسط سالیانه حدود نیم‌متری تراز آب در کشور، خطر شور شدن این منابع یا حذف آنها، هر سال نمود بیشتری پیدا می‌کند.

جدا از بحث صرفه‌جویی در مصرف یا افزایش بهره‌وری آب به‌خصوص در بخش کشاورزی باید این واقعیت را پذیرفت که در بسیاری از مناطق ایران، اصولاً آبی جهت مصرف انسانی، دامی یا صنعتی وجود ندارد که بخواهیم بهره‌وری استفاده از آن را جهت جبران کم آبی بالا ببریم. 

دریای کاسپین یک فرورفتگی با عمق زیاد در سمت ایران

قسمت شمالی دریای خزر بسیار کم‌عمق است، به‌طوری‌که تنها نیم درصد آب دریا در یک‌چهارم شمالی دریا قرار دارد و عمق آن به‌طور میانگین کمتر از چند ده متر است. حدود ۱۳۰ رودخانه به این دریا می‌ریزند که اکثر آن‌ها از شمال غربی به دریا می‌پیوندند. بزرگترین آن‌ها رود ولگا است که هر سال به‌طور میانگین ۲۴۱ کیلومتر مکعب آب را وارد دریای خزر می‌کند. رودهای کورا ۱۳، اترک 5.8، اورال 1.8 و سولاک ۴ کیلومتر مکعب آب را سالانه وارد این دریا می‌کنند.

نکته قابل توجه در مورد دریای کاسپین آن است که دریا در سمت ایران بیشترین عمق را دارد، به‌طوری که گاهی عمق در این نواحی به بیش از 900 متر می‌رسد. به‌خاطر این عمق زیاد، شیب آب از بالای دریا به سمت پایین است و عملاً حجم اصلی آب این دریا در سمت ایران تجمع یافته است.

کشورهای همسایه دریای کاسپین در حال بهره برداری 

متأسفانه در بخش شرقی این دریا به دلیل شرایط آب و هوایی و زمین‌ریخت‌شناسی برخلاف بخش‌های دیگر کمبود آب بسیار محسوس است. از این‌رو کشورهای ترکمنستان و قزاقستان به دریای خزر به‌عنوان یک منبع آب شرب توجه ویژه دارند.

کشور ترکمنستان در حال حاضر دو کارخانه اصلی شیرین‌سازی آب دریای کاسپین با فناوری اسمز معکوس در سواحل خود استقرار داده است که یکی از آنها با مصرف حدود 70 هزار مترمکعب آب دریا، روزانه 35 هزار مترمکعب آب شیرین تولید می‌کند. کارخانه دیگر روزانه 50 هزار مترمکعب آب شیرین با مصرف 100 هزارمترمکعب آب دریا تولید می‌کند که در شکل زیر تصویر این کارخانه نیز قابل مشاهده است.

همچنین کشور قزاقستان نیز برنامه‌ریزی کرده تا در چند سال آینده یک کارخانه آب شیرین‌کن با ظرفیت 125 هزار مترمکعب در روز در سواحل خود استقرار دهد.

فناوری روز شیرین‌سازی در خدمت کشور

سخن در باب فناوری‌های مختلف شیرین‌سازی آب دریا بسیار است ولی باید اشاره کرد که با تلاش یکی از پژوهشگران برجسته کشور، فناوری ترکیب امواج الکترومغناطیس و اسمز معکوس (ECR-RO) در کشور فراهم شده است.

در مورد کارخانه‌های شیرین‌سازی کنونی دریای خزر این معضل محیط زیستی وجود دارد که مصرف آب دریا حدود دو برابر مقدار تولید است و بر همین اساس پساب خروجی با غلظت املاح معمولاً چندین برابری آب ورودی، مجدد به دریا بر خواهد گشت، اما در فناوری ترکیبی ECR-RO پساب خروجی املاح کمتری از آب ورودی دارد و محصول جانبی به صورت گاز کلر و آجر خشک املاح بدست خواهد آمد، حتی در این روش مصرف برق از روش سنتی RO به مراتب کمتر خواهد بود بنابراین این ظرفیت در کشور فراهم است که با هزینه‌های محیط‌زیستی کمتر فرآیند شیرین‌سازی از آب دریای خزر انجام شود.

در صورتی‌که در این موضوع پیشگام باشیم، می‌توان به صدور فناوری شیرین‌سازی با هدف کاهش خسارت محیط‌زیستی به آب دریای خزر امیداور بود.

رسالت سازمان حفاظت محیط زیست و موضوع آب

متأسفانه در ذهن اغلب دوستداران محیط زیست ایران این‌گونه تلقی می‌شود که سازمان حفاظت محیط زیست باید اهرمی باشد در جهت جلوگیری از طرح‌های توسعه‌ای، در حالی که این موضوع می‌تواند به نوبه خود به معضل‌های محیط زیستی دیگر منجر شود.

باید دقت داشت در صورت عدم تأمین آب در بسیاری از مناطق مورد اشاره، با پدیده بیابان‌زایی در اثر تخریب آب به‌صورت شور شدن یا از بین‌رفتن منابع آب مواجه خواهیم شد، بنابراین ضمن توجه به ضرورت انجام طرح‌های مکان‌یابی دقیق، ارزیابی اثر محیط زیستی و نظارت مستقیم و دقیق و کارشناسی سازمان حفاظت محیط زیست، نباید از قافله بهره‌برداری از این منبع آب ویژه تا زمانی که خطری خاصی وجود ندارد، غافل شد.

*دانشیار دانشکده محیط زیست

انتهای پیام/4105/