مدیر طرح سد و نیروگاه گتوند: گتوند بی‌تقصیر است؛ کشت و صنعت‌ها کارون را آلوده کرده‌اند

ناصر کامجو، مدیر امور سد و نیروگاه و تاسیسات زیربنایی شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس و مدیر طرح سد و نیروگاه گتوند، در گفت‌وگویی تفصیلی با خبرنگار گروه اقتصادی خبرگزاری آنا، به برخی از این سوالات پاسخ داده است:

احداث سد گتوند از چه زمانی آغاز شد؟

مطالعات مرحله شناخت سد و نیروگاه گتوند را شرکت‌های مشانیر و لامایر در سال 68 انجام دادند. مطالعات مرحله اول نیز توسط مشاورین مشانیر و کایتک چین و با نظارت عالی شرکت لامایر از سال 72 شروع شده و در سال 76 خاتمه یافته است. ماحصل مطالعات انجام‌شده یک سد خاکی با هسته رسی به ارتفاع 180 متر و یک نیروگاه 2 هزار مگاواتی بود.

مطالعه مرحله دوم نیز در سال 81 از سوی کارفرما به مشانیر و کایتک ابلاغ می‌شود که قرار بود یک شرکت فرانسوی هم به عنوان مشاور کارفرما در این پروژه همکاری کند.

عملیات اجرایی تونل‌های انحراف آب هم در سال 76 شروع شد و در اردیبهشت 82 انحراف رودخانه کارون در محل سد گتوند صورت گرفت. قراردادهای عملیات اجرایی سد و سرریز و تونل‌های آب‌بر و آبگیر در سال 77 و در زمانی که مشانیر و کایتک مشاور طرح بودند، انجام شد و قرارداد تجهیزات نیروگاه هم در سال 79منعقد شده است.

چه زمانی مشاور این سد تغییر کرد و علت آن چه بود؟

با توجه اینکه مشانیر و کایتک نتوانستند جانمایی کلی و قابل قبولی برای سد گتوند ارائه دهند، اواخر سال 81 کارفرما ادامه پروژه را از مشانیر و کایتک گرفته و به مهاب قدس و یک شرکت فرانسوی واگذار می‌کند. در ابتدا مهاب قدس قرارداد مطالعات مرحله اول را بازنگری می‌کند و سپس مطالعات مرحله دوم هم به همین ترتیب واگذار می‌شود.

از اوخر سال 81 شرکت مهاب قدس و شرکت کوئینه پلیه فرانسه به این طرح ورود می‌کنند و از سال 84 به بعد به بررسی وضعیت مخزن می‌پردازد. به علت اینکه پیش از سد گتوند مدیر پروژه کارون 3 هم بودم، اشراف کاملی به مجموعه حوزه کارون دارم.

درباره وضع جغرافیایی منطقه‌ای که سد گتوند در آن احداث شده اطلاعات صد و نقیضی وجود دارد. لطفا درباره آن کمی توضیح دهید.

وضع آب رودخانه کارون تا سد شهید عباسپور از کیفیت خوبی برخوردار است و EC آن حدود 500 است. حدود یک کیلومتر بالاتر از سد مسجد سلیمان رودخانه فصلی دولاب با دبی‌ از یک متر مکعب در ثانیه تا حدود 300 متر مکعب در ثانیه وجود دارد که در مواقع بارندگی آب شور را وارد مخزن می‌کند. بر این اساس EC آب رودخانه کارون حدود 150 تا 200 واحد در محل سد مسجد سلیمان افزایش می‌یابد.

رودخانه کارون از محل سد مسجد سلیمان تا محل سد تنظیمی گتوند در 6 نقطه سازند گچساران را قطع می‌کند. سازند گچساران متشکل از 6 تا 7 لایه‌بندی است که معمولا یک یا دو عدد از این لایه‌بندی‌ها از نمک تشکیل شده است، اما لایه‌های نمک همیشه در عمق قرار دارند.

در مطالعات مرحله شناخت چندان به موضوع سازند گچساران عنبل پرداخته نشده و تنها اشاره‌ای کوتاه به آن صورت گرفته است. علت این بی‌توجهی از سوی مشانیر و کایتک مشخص نیست. باید مقداری عمیق‌تر و دقیق‌تر این موضوع را مورد بررسی قرار داده و به نتیجه قطعی می‌رسیدند.

همزمان با انجام مطالعات مرحله دوم و سوم در مهاب قدس سازند گچساران بیش‌تر مورد بررسی قرار گرفت. از طرفی این مطالعات به علت وجود چند حلقه چاه نفت در منطقه و استخراج روزانه حدود 8 هزار بشکه نفت ضرورت بیش‌تری پیدا می‌کرد. با انجام مطالعات بیش‌تر متوجه شدیم که سازند گچساران از مسجد سلیمان تا سد تنظیمی گتوند در 6 نقطه رودخانه کارون را قطع می‌کند و تنها در سازند گچساران عنبل برون‌زد نمک وجود دارد. این موضوع به صورت پچ‌های نمکی است و نه گنبد یا کوه نمک.

برای شناخت از عناصر تشکیل دهنده سازند در مرحله اول 7 گمانه‌ در عمق‌های مختلف تا 180 متر حفاری شد.

لین نتیجه حاصل شد که حدود 50 درصد از سازند گچساران عنبل از مارن رسی، حدود 26 درصد ایندریت، حدود 18 درصد نمک و 6 درصد از فضای خالی و... تشکیل شده است.

این موضوع به کارفرما اعلام شده بود؟

با توجه به عناصر تشکیل دهنده سازند گچساران عنبل و انجام مطالعات کیفی آب در زمان آبگیری سد گتوند مشخص شد که اگر اقدامی بر روی سازند صورت نگیرد، کیفیت آب در سال اول آبگیری تحت تاثیر قرار خواهد گرفت بنابراین برای بررسی بیش‌تر این مطالعات کارفرما قراردادی با شرکت SRk انگلیسی و DHI دانمارک منعقد کرد تا بر روی مدل‌های کیفی آب کار کنند.

بازنگری مطالعات مرحله نخست و دوم به مهاب‌ قدس و شرکت کوئینه بلیه فرانسه واگذار شد، اما این شرکت فرانسوی مدعی شد که مطالعات کیفیت آب و نمک جزو شرح خدمات آن نیست و به همین علت هم ورودی به این موضوع پیدا نکرد.

شرکت DHI پیشنهاد کرد که 9 گمانه‌ دیگر نیز برای بررسی بیش‌تر عناصر تشکیل‌دهنده سازند گچساران انبل صورت گیرد که نتایج آن تفاوت فاحشی با 7 گمانه دیگر نداشت. نتایج مدل کیفی بیانگر این امر بود که در سال نخست آبگیری با مشکلات کیفی آب مواجه خواهیم شد، بنابراین پیشنهادی به مرکز تحقیقات آب برای مدل کردن این سازند دادیم که البته این امر نیز به دلایل مختلفی اجرایی نشد.

بر این اساس مدل فیزیکی در کارگاه محل سد ایجاد و مراحل مختلف آبگیری در منطقه سازند گچساران بر روی مدل پیاده شد. در این میان شرکت‌ها و مشاوران زیادی ادعای رفع این معضل را داشتند، اما متاسفانه نتوانستیم پاسخی از هیچ یک از مدل‌ها دریافت کنیم، چرا که درصورت ایجاد کوچک‌ترین روزنه در سازند و رسوب آب به پشت لایه‌بندی، همه اقدامات صورت گرفته از بین می‌رفت.

ایده ایجاد پتوی رسی بر روی سازند گچساران از کجا شکل گرفت؟

بر اساس اقدامات انجام شده درباره ریختن رس با رطوبت 3 درصد بالای اپتیمم مشخص شد که حدود 70 درصد نمک بازیافت و فقط 30 درصد انحلال پیدا می‌کند. با توجه به اینکه ایجاد پتوی رسی بهترین گزینه برای پوشش پچ‌های نمک محسوب می‌شد، اقدام به ایجاد آن کردیم. همزمان با پتوی رسی تمهیدات دیگری مانند حفاری 3 تونل انحراف برای عبور دادن آب در زمان بروز سیلاب نیز تعبیه کردیم.

در صورت سر ریز کردن سدهای بالادست، آب در پشت سد بعدی جمع می‌شود، ولی ما پس از گتوند سدی برای ذخیره آب نداشتیم و اگر سریز می‌شکست، هم گتوند و اهواز دچار آبگرفتگی می‌شدند.

با توجه به اینکه 2 عدد از تونل‌های انحراف در زمان بهره‌برداری کاملا مسدود شده بود و استفاده دیگری نداشت، بنابراین از یکی از آنها به عنوان تخلیه‌کننده تحتانی در مواقع اضطراری استفاده کردیم. از طرفی این آبگیرها بدون دریچه تعبیه شده بودند که با توجه به قابل قبول نبودن این امر، سازه آبگیر جدیدی در دو تراز و همراه با دریچه نیز تعبیه شد.

در این میان خط قرمزی هم برای میزان ای سی یا املاح موجود در آب نسبت به میزان 50 سال گذشته آن در فصول مختلف تعیین شد که بر اساس آن در صورت رسیدن EC آب خروجی از سد گتوند به 2 هزار واحد، کیفیت آب از خط قرمز عبور کرده است.

EC نرمال و طبیعی آب باید چه میزان باشد؟

ای‌سی آب مقطر صفر است و طبق استاندارد‌ها حداکثر EC مطلوب آب شرب 1530 و حداکثر مجاز آن 2 هزار و 350 متر میکرو موس بر سانتی متر تعیین شده است. برخی محصولات مانند هویج به EC بالا بسیار حساس است، اما مثلا نیشکر این طور نیست.

ظاهرا قرار شده بود که آب شور با احداث لوله از مخزن سد خارج شود؟

در تونل انحراف میانی دو تراز آبگیری پیش‌بینی کردیم تا در صورت شوری آب در کف مخزن بتوانیم با لوله تعبیه‌شده آن را به خارج هدایت کنیم.

نمک موجود در سازند گچساران در تراز 110 تا 200 آن هم به صورت پچ بود، در حالی که تراز نرمال 230 و تراز آب رودخانه هم 85 بود، بنابراین مرحله نخست آبگیری از تراز 85 تا 140 متر بوده است. علت انتخاب تراز 140 متر هم این بود که دهانه پایینی تخلیه‌کننده تحتانی از 123 تا 131 متر بود و ما برای جلوگیری از ایجاد گرداب تا تراز 140 متر آبگیری کردیم.

در این مرحله وضعیت آب طی حدود 3 ماه مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت و قرار شد که مرحله دوم آبگیری همزمان با بهبود کیفیت آب انجام شود.

با توجه به اینکه تراز دهانه دوم تخلیه‌کننده 158 متر بود، بنابراین در مرحله دوم آبگیری تا تراز 160 متر پیش رفتیم. با بهبود روزافزون کیفیت آب مرحله سوم آبگیری نیز آغاز شد و تراز تا 185 متر افزایش یافت. علت انتخاب تراز 185 متر نیز دستیابی به قابلیت راه‌اندازی نیروگاه بود.

اگرچه عمق کف نیروگاه 160 متر است، اما برای جلوگیری از ایجاد گرداب باید عمق غرق‌آبی نیز در نظر گرفته شود تا در صورت ایجاد گرداب، آب تا نیروگاه پیش روی نکند. به همین علت نیز مرحله سوم آبگیری را تا تراز 185 متر انجام دادیم.

بر این اساس آبگیری در سال 90 آغاز شد و در فرودین 91 تراز آب به 185 متر رسید. در اردیبهشت ماه نیز نخستین واحد نیروگاه سد گتوند به شبکه سراسری پیوست. تا بهمن ماه همان سال نیز 4 واحد دیگر نیروگاه گتوند وارد مدار شد. در این بازه زمانی مرحله چهارم آبگیری را نیز شروع کردیم و تراز آب تا 206 متر رسید. البته تراز نرمال 230 متر بود.

در زمان رسیدن آب به تراز نیروگاه به علت اینکه لایه‌بندی هم در مخزن ایجاد شده بود، بنابراین آبی خروجی از واحدهای نیروگاه دارای EC معادل 900 تا 950 را نشان می‌داد که از وضعیت طبیعی رودخانه هم بهتر بود.

شما ادعای شور شدن آب رودخانه کارون با آبگیری سد گتوند را رد می‌کنید؟

اطلاعات دریافتی از آب و برق خوزستان درباره کیفیت آب رودخانه کارون از 14 سال گذشته نشان می‌دهد که متوسط EC آب رودخانه کارون در محل سد تنظیمی گتوند در سال آبی 76-77 هزار و 67، در سال آبی 77-78، یک هزار و 105، در سال آبی 89-90، هزار و 352 و میانگین EC آب در این سال‌ها یک هزار و 102 بوده است.

نکته قابل توجه اینجاست که باید تمهیدات لازم از زمان آغاز خشکسالی‌ها صورت می‌گرفت تا وضعیت آب با گذشت زمان بدتر نشود. ما آب خروجی از سد گتوند را همواره با EC معادل دو هزار تنظیم کردیم و تنها در یک مقطع زمانی کوتاه از آذر تا اسفند ماه سال 91 این میزان به یک هزار و 900 رسیده است. از آن پس هم میانگین EC همواره حدود 1200 بوده است.

واقعیت این است که متاسفانه افراد در زمینه‌های مختلف به عنوان کارشناس صحبت می‌کنند و صحبت کردن این افراد درباره گتوند بدون مستندات لازم اقدامی بسیار سهل و راحت خواهد بود.

پس چه عاملی رودخانه کارون را شور و آلوده کرده است؟

کارون بزرگ از دو رودخانه کارون و رودخانه دز تشکیل شده است که در شمال اهواز و در محل بند قیر به هم می‌پیوندند. به عبارت دیگر آنچه در اهواز می‌بینیم رودخانه کارون بزرگی است که از دو رودخانه کارون و دز تشکیل شده است.

ما گزارشی از عوامل اثرگذار بر روی کیفیت آب رودخانه کارون از سد مسجد سلیمان تا محل سد تنظیمی گتوند و از سد تنظیمی گتوند تا اهواز، خرمشهر و آبادان ارائه کرده‌ایم. در این گزارش کیفیت آب رودخانه دز از محل بالادست دز تا زمان جریان آن در محل‌های بندقیر، ملاثانی، اهواز، خرمشهر و آبادان مورد بررسی قرار گرفت. هرچند که این اقدام جز شرح خدمات ما نبود، به علت اطلاع‌رسانی‌های ناصحیح آن را منتشر کردیم.

چشمه‌ها و رودخانه‌های زیادی از محل سد مسجد سلیمان با دبی دائمی 30 متر مکعب در ثانیه با EC حداقلی 3 تا 4 هزار وارد رودخانه کارون می‌شوند، بنابراین یکی از عوامل اثرگذار در بالادست سد تنظیمی گتوند در واقع همین چشمه‌ها و جویبارها هستند.

اما پایین‌تر از سد تنظیمی گتوند یعنی پیش از شوشتر، رود دشت بزرگ را داریم که با دبی حدود 20 متر مکعب بر ثانیه آبی با EC 20 هزار واحد را وارد می‌کند. به عبارت دیگر از زمان رهاسازی آب از محل سد تنظیمی گتوند تا زمان رسیدن به شوشتر حدود 160 تا 170 واحد به ای‌سی آن اضافه می‌شود.

در زمان رسیدن آب به شوشتر، رودخانه کارون به دو شاخه اصلی شطیط و گرگر تقسیم می‌شود. متاسفانه بر روی شاخه گرگر حدود 17 هزار هکتار مزرعه پرورش ماهی وجود دارد که EC آب به علت اضافه شدن موادی برای تغذیه ماهیان باز هم افزایش می‌یابد. EC آب رودخانه پس از هر بار استفاده و بازگردانده شدن 3 برابر می‌شود. فاضلاب‌های شوشتر و پساب‌های کشاورزی هم به رودخانه گرگر باز گردانده می‌شوند.

از طرفی کانالی در تکیه‌گاه سمت چپ سد تنظیمی گتوند برای تامین آب دشت عقیلی و کانال دیگری در تکیه سمت راست آن برای برداشت آب کشت و صنعت کارون با ظرفیت 90 متر مکعب بر ثانیه احداث شده است.

در شمال اهواز کشت و صنعت‌های هفت تپه، کارون، امام خمینی و دهخدا توسعه یافته‌اند که دو کشت و صنعت از رودخانه کارون در محل سد تنظیمی گتوند و 3 کشت و صنعت دیگر از رودخانه دز آبگیری می‌کنند. تنها 70 درصد آب کشت و صنعت امام‌خمینی به رودخانه کارون و شاخه شطیط باز می‌گردد. دیگری به هورالعظیم و 3 کشت و صنعت هم به رودخانه دز می‌ریزند. حدود 600 واحد EC آب در انتهای رودخانه شطیط به عنوان شاخه اصلی کارون به علت فعالیت کشت و صنعت امام خمینی افزایش می‌یابد.

بر همین اساس این کشت و صنعت‌ها موجب افزایش EC آب سد گتوند می‌شوند. کشت و صنعت‌ها راحت‌ترین مسیر را برای دفع فاضلاب خود پیدا کرده و آب را به داخل رودخانه رها می‌کنند. هیچ کسی هم توجهی به این امر ندارد. حتی مطالب منتشر شده از سد گتوند در رسانه‌ها نیز در واقع حرکت رو به جلوی این کشت و صنعت‌هاست.

گفته می‌شود که شکست پوشش رسی در سازند گچساران موجب شور شدن آب سد به بیش از 4 برابر مجاز شده است.

منتقدان چون مستنداتی در این باره ندارند چنین مطالب را عنوان می‌کنند. در تابستان سال گذشته که برخی نیروگاه‌های حرارتی در حالت تعمیر بودند، میزان تولید و نیاز مصرفی برق به یکدیگر نزدیک شد. برخلاف اینکه نیروگاه‌های آبی برای تولید در زمان رسیدن به پیک بار شبکه تعریف شده بودند، اما نیروگاه‌های آبی کارون 3 و 4، شهید عباسپور و مسجد سلیمان به مدار آمدند و مخازنشان از خردادماه تا پایان شهریورماه تقریبا خالی بود. آب اینها به پشت سد گتوند آمد.

علت اینکه آب از سدهای بالادستی خالی شد، برای این بود که مردم در تابستان و ایام ماه مبارک رمضان به خاموشی نخورند و در این میان نیز گتوند به عنوان پایین دست‌ترین سد باید آب‌ها را ذخیره می‌کرد.

از طرفی سد خاکی پس از احداث نشست می‌کند و کاهش 2 تا 3 درصدی ارتفاع در آن مجاز است. این پتوی رسی هم سد خاکی محسوب می‌شود و کسانی که ادعای شکست آن را دارند باید به این امر توجه کند.

شما هر سد خاکی را مورد بازدید قرار دهید، یقینا با ترک‌هایی در سطح آن روبه‌رو خواهیم شد. البته باید این نکته را نیز در نظر گرفت که سد خاکی خود را ترمیم می‌کند و علت این امر نیز ترمیم رس در صورت شکست با رس است. به هر میزان که پتوی رسی شکست بخورد، رس تشکیل دهنده آن این شکست‌ها را ترمیم می‌کند.

کسانی که چنین ادعایی را مطرح می‌کنند، ببینند آیا نمکی در سازند گچساران رخ‌نمود دارد؟ خیر. هیچ نمکی دیده نمی‌شود.

قرار بود نمک سازند گچساران به وسیله لوله‌کشی به کارخانه پتروشیمی فرستاده شود. این طرح همچنان پابرجاست؟

ما در تونل انحراف میانی یک خط لوله 1200 متری نصب کردیم تا در صورت مناسب نبودن کیفیت آب، این آب شور به خلیج فارس و یا هر منطقه دیگری انتقال داده شود. این گزینه منتفی نشده است، اما من به عنوان مشاور طرح دیگر اعتقادی به آن ندارم، چرا که در حال حاضر نرخ ورودی نمک به مخزن ما با EC یک هزار و 100 و کم‌تر از میانگین EC گذشته است. با احتساب این EC روزانه حدود 8 هزار تن نمک در حال خارج شدن است.

میزان EC نمک ورودی به مخزن 3 هزار واحد و منفی است، بنابراین ظرف 4 تا 5 سال آینده تمام می‌شود و نیازی به احداث لوله نیست.

گفت‌وگو از سهیلا گلی‌زاده