طنین آیین‌های نوروزی به رنگ اقوام ایرانی/ رشته‌پلو غذای روز عید در ایران باستان
به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری آنا؛ جواد انصافی که از جمله محققان و پژوهشگران آیین‌های نمایشی ایران است و در‌این‌باره هم چندین کتاب تحقیقاتی به نگارش درآورده و چاپ کرده از 27 اسفندماه نمایشی را تحت عنوان «نوروزخوانی» در پردیس تئاتر شهرزاد روی صحنه برده که اجرای آن تا پایان فروردین 1397 ادامه دارد. وی درخصوص آیین‌های نوروزی ایرانیان و اعتقاداتی که پشت آنها بوده توضیحاتی را ارائه کرده که در این مصاحبه می‌خوانید:
* آیین نوروزخوانی با چه هدفی اجرا می‌شده و شامل چه اشعاری بوده است؟
اولین و مهم‌ترین مساله در آیین نوروزی ایرانیان آمدن نوروزخوانان است که با کاراکترهای «حاجی فیروز» و «عمو نوروز» پیام‌آوران نوروزی به شمار می‌روند. در استان‌های مختلف کشور نوروزخوانان مختلفی داریم برای مثال در آذربایجان تکم و تکمچی‌ها (تکم یک عروسک چوبی سنتی است که روی آن را با مخمل یا پارچه‌هایی به رنگ قرمز می‌پوشانند و آن را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی آئینه به رسم روشنائی و صفا تزیین می‌کنند تا مظهر خوش‌یمنی، روشنایی و خیر و برکت باشد)، در مازندران نوروز سلطان (شعرخوانی در ستایش پروردگار، مدح شاهان و امیران و در توصیف بهار و جلوه‌های آن و تکریم صاحبان منازل)، در گیلان عروس گلی (افراد با دسته‌های گل و پوشیدن پوشاک سرخ و کلاه‌بوقی (به احتمال یادمانی از میترا) به ترانه‌سرایی و دایره‌زنی و کارهای خنده‌آور می‌پردازند)، در البرز و طالقان نوروزخوان، در استان مرکزی با عنوان رشکمی و ماسی و از استان کردستان تا فارس آتش‌افروزان یا میرنوروزی گفته می‌شود. از دیگر نکات متمایزکننده نوروزخوانی استانها این است که هر‌یک از نوروزخوانان اشعار خاصی را می‌خوانند، این اشعار بومی و به زبان خاص هر منطقه است.
* نوروزخوانی که در گذشته انجام می‌شد چه تفاوتی با آنچه امروز در خیابان‌ها می‌بینیم دارد؟ با فراموش شدن آیین‌های نمایشی و کهن برخی از مناسک از جمله نوروزخوانی نه تنها اهمیت داده نمی‌شود، بلکه راهی برای کسب درآمد با استفاده از آیین‌ها و سنت‌ها نیز تلقی می‌شود. این ذهنیت از چه نشأت گرفته؟
نوروزخوانان پیام‌آوران شادی بوده‌اند و برخلاف اکنون که افراد اطلاعات کامل و جامعی نسبت به آیین‌هایشان ندارند، هرکس به خود اجازه حاجی‌فیروز شدن را نمی‌داده است. همچنین نوروزخوانان در قدیم افرادی نبوده‌اند که برای گرفتن پول این کار را انجام دهند و یا دست‌شان را به سوی مردم دراز کنند، بلکه آنها خورجین‌هایی بر دوش داشته‌اند که به مردم اجازه می‌داد هرچیز حتی یک تخم‌مرغ یا یک مشت آجیل به آنها بدهند.
همچنین در همه استانها مرسوم بوده که نوروزخوانان در قالب طنز شعر بگویند. حاجی‌فیروز با صورتی سیاه و عمونوروز با ریش و لباس خاصی که دارند مردم را سرگرم کنند.
* چهره سیاه حاجی‌فیروز و لباس قرمزی که بر تن دارد به چه مفهوم است؟
سیاه بودن حاجی‌فیروز نه به‌خاطر روسیاهی‌اش از روزگار، بلکه به عنوان سمبل ارواح و گذشتگان بوده که نشان دهد ما با شما فرق داریم و آرزوی شادی باقی‌ماندگان را داریم. البته من معتقد هستم که ریشه اصلی سیاه بودن حاجی‌فیروز به این است که بگوید من پیرو خط سیاوشم و مثل او که اسطوره پاکی است می‌خواهم پاک باشم و حتی اگر اتفاقات روزگار به ضررم هم باشد حاضر به دروغ‌گویی و روسیاهی نیستم. لباس سرخ رنگ حاجی‌فیروز هم به خون‌خواهی سیاوش است.
* دیگر آیین‌های نوروزی ایرانیان چه بوده؟
بعد از نوروزخوانی مهم‌ترین آیین نوروزی ما خانه‌تکانی است که در این آیین یکی از مسائل مهم چوب‌زنی فرش و بعد شست‌وشوی آن است. ایرانیان از دیرباز معتقد بودند که اگر خاک قالی‌های خود را در پایان سال نگیرند، علاوه بر سفت و خشک شدن قالی، رنگ آن هم با هم مخلوط می‌شود. همچنین ایرانیان به صدا افتادن فرش را به‌خاطر روی هم نشستن خاک آن می‌دانستند که با تاشدن شکستگی را به دنبال دارد.
* چرا مردم سبزه سبز می‌کنند؟
آیین بعدی ایرانیان سبزه سبز کردن به عنوان نمادی برای کاشت بذرها بوده است. بانوان ایرانی با سبزه سبز کردن آزمایش کوچکی انجام می‌دادند و نسبت آب و هوای سال را می‌سنجیدند برای مثال با کاشت جو، عدس و گندم در تهران و ماش یا نخود در شمال کشور متوجه می‌شدند که چه بذری در سال جدید به ثمر می‌نشیند و بهتر است چه بکارند.
* ایرانیان قدیم چقدر به زدودن ناپاکی از دل‌ها معتقد بودند؟ چه باوری داشتند؟
از موضوعات بسیار مهم که ایرانیان در آستانه نوروز بر آن تاکید داشتند آشتی و پاک کردن کینه و غم از دل‌ها بوده، چراکه مردم این سرزمین همواره معتقد بودند که ارواح و گذشتگانشان در این ایام به خانه‌هایشان باز می‌گردند و اگر آشیانه و خانه خود را تمیز و اقوام خود را در صلح و دوستی ببینند بسیار شاد می‌شوند.
در قدیم اقوام ایرانی به هنگام فرا رسیدن نوروز بر در و بام خانه‌ها و بلندی دژها مشعل روشن می‌کردند و امروزه این رسم با روشن نگاه داشتن چراغ و یا چراغانی کردن اجرا می‌شود.
* چیدن هفت‌سین که هنوز هم در خانواده‌های ایرانی رسمی مهم تلقی می‌شود به چه معنا بوده؟ گذشتگان چه غذایی در روز اول عید طبخ می‌کردند؟
دیگر آیین‌های نوروزی با خرید هفت‌سین در ایران ادامه پیدا می‌کند که شامل آیینه و شمعدان و اسپند بوده است. دودکردن اسپند چه در مجالس عروسی و چه عزا از گذشته رسم بوده و عموما برای ضدعفونی کردن فضا انجام می‌شده است. آوردن آیینه بر سفر هفت‌سین هم بدین‌گونه که مادر خانواده برای لحظاتی آینه را در مقابل هر عضو از خانواده نگه می‌داشته تا افراد خود را در آن ببینند و کارهایی که کرده‌اند را مرور کنند و در سال جدید اعمال خوب خود را تقویت و اعمال بدشان را ترک کنند و خوب بیاندیشند. ماهیت آینه نگه‌داشتن به این دلیل بوده که انسان‌ها در مقابل خود نمی‌توانستند دروغ بگویند بنابراین صادقانه عملکرد یک‌ساله را به صورت درونی بررسی می‌کردند.
*رسم غذای شب عید از چه زمانی مرسوم شد؟
آنچه از ایرانیان قدیم همچنان مرسوم مانده، آیین خوردن سبزی‌پلو با ماهی و سبزی‌پلو با کوکو در شب عید است. که سبزی پلو با کوکو به معنای به کو...کو نیفتادن و گم نکردن چیزی در سال جدید است. خوردن ماهی، فسفر مغز را تقویت می‌کند و موجب می‌شود فرد فعال و خوش‌فکر شود. از آنجا که در برخی شهرها ماهی نبود یا همه مردم توان خریدن ماهی نداشتند، خوردن سبزی کوکو را به جای ماهی توصیه می‌کردند. همچنین از آنجا که فصل بهار اولین محصول زمین با سبزی به ثمر می‌نشیند، مردم معتقدند که سبزی بهاری خاصیت بیشتری دارد بنابراین سعی می‌کنند در این ایام آش‌های محلی، سبزی پلو، کوکو و غذاهای سبزی‌دار بیشتری بپزند. نمایش «عمو سبزی‌فروش» هم حتی در مجالس زنانه خوانده می‌شود درخصوص رفتن سبزی‌فروشان دوره‌گرد است که به در خانه‌ها می‌رفتند تا مردم حتما از سبزی تازه استفاده کنند.
پیشکش غذا و شیرینی‌های محلی از سوی خانواده داماد در شب عید یکی از زیباترین آیین‌های قدیمی به شمار می‌رفت. خانواده داماد تمام هدایای خود را بر مجمع‌های مسی قرار داده و به روی سر می‌گذارند و به خانه عروس می‌برند.
انداختن نارنج به عنوان سمبل زمین بر آب نیز به نجوم مربوط می‌شده است.
*آداب هفت سین از ابتدا به همین شکل بوده است؟
هفت‌سین از گذشته هفت‌سین خوراکی بوده که به نوبت خاصی چیده می‌شده است. اولین سینی که باید بر سفره می‌نشست سنجد بود زیرا مردم باور داشتند که زمانی‌که خداوند انسان را خلق کرد اولین چیزی که پروردگار به انسان عطا کرده مغز و قوه تفکر او بوده و سنجد هم که بر وزن سنجیدن و تفکر کردن است، برهمین اساس انتخاب شده است. دومین سین سیب است که به سلامتی جسم ارتباط دارد و یادآور این سخن است که اگر می‌خواهید سالم بمانید روزی یک سیب بخورید.
سین سوم سبزه است که به منزله شادابی و طراوت است، از آنجا که در طول هر سال اتفاقات متعددی برای آدم‌ها روی می‌دهد روحیه خوب و شاد بودن امری ضروری است که ایرانیان با نماد سبزه برای سال جدید خواستار بوده‌اند.
سین چهارم سمنو برای تقویت بنیه بدنی و مقاومت در برابر ناملایمات است. سین پنجم سیر به معنای سیر چشمی و سیر دلی از مال و مقام است. سین ششم نیز سرکه است که پاک‌کننده و در مبارزه با اخم و عبوس بودن افراد بوده و سماغ به عنوان سین هفتم سمبل صبر و تحمل است.
با تحویل سال جدید اولین غذایی که در گذشته طبخ و خورده می‌شده رشته پلو بوده، چراکه مردم بر این باور بوده‌اند که خوردن این غذای به مثابه در نرفتن کار از دست افراد است.
پوشیدن بهتر و تمیزترین لباس‌ها، آماده شدن برای ورود میهمان یا بجا آورده صله‌رحم که همان دید و بازدید از اقوام، دوستان و آشنایان است از دیگر رسومی است که ایرانیان انجام می‌دهند. آنچه در میان آیین‌های متعدد نوروزی باعث شادی کودکان و نوجوانان می‌شود آیین عیدی گرفتن است که البته در این روزگار به دریافت پول نو خلاصه شده اما در گذشته با اهدای تخم‌مرغ رنگی، دستمال، لباس و حتی جوراب انجام می‌شده است.
اگر مردم برای بجا آورده صله‌رحم به شهرها مناطق کوهستانی که آب و هوای سردتری دارند می‌رفتند، بساط پذیرایی خانواده‌های ایرانی بر سفره‌ای که روی کرسی پهن شده بود قرار می‌گرفت. عموم افراد بعد از سلام و آرزوی سلامتی در سال جدید با نشستن در زیر کرسی از تنقلات و شیرینی‌های خانگی تناول می‌کردند. این شیرینی‌ها شامل قطاب، نان نخودچی، باقلوا، سوهان، نان گردویی، نان قندی، انواع کلوچه‌های محلی و... بود.
*و اما روز سیزدهم...
در سیزدهمین روز سال جدید رسم بوده که مردم آش‌های محلی بپزند برای مثال در استان مرکزی آشی به نام آش ترش که با سرکه خورده می‌شود طبخ می‌کنند. در این روز خانواده‌ها با رفتن به دامان طبیعت آخرین روز تعطیلات را با بازی‌های محلی در کنار فرزندان‌شان می‌گذرانند تا به اصطلاح نحسی روز سیزده بدر شود.
گفتگو از ناهید منصوری
انتهای پیام/