کشف شکل تازه‌ای از استودان‌های زرتشتی در برج خاموشی ترک‌آباد یزد
این باستان‌شناس در توضیح دخمه ترک‌آباد گفت: «پلان دخمه ترک‌آباد به صورت دایره‌ای به قطر 34 متر است که دیوارهای آن با چینه ساخته شده‌اند. همچنین ورودی دخمه در سمت شرق قرار دارد که در آخرین مرحله ترک محوطه به وسیله خشت مسدود شده است.»
وی قطر دیوار دایره شکل داخلی را 21 متر اعلام کرد و افزود: «حد فاصل بین دیوار خارجی و داخلی 30 اتاق خشتی به ابعاد 4*2 متر ساخته شده است.»
رهبر با بیان این نکته که در فصل نخست فقط 6 اتاق از مجموع 30 اتاق مورد کاوش قرار گرفت، گفت: «مطالعات ما نشان داد؛ هرکدام از این اتاق‌ها، استودانی است که در دو یا سه لایه، استخوان‌ها را به طور نامنظم قرار داده و به وسیله خاک نرم می‌پوشاندند.»
وی افزود: «از این 6 اتاق بیش از 12صندوق بزرگ استخوان‌های مختلف بدن از جمله جمجمه و ساق دست و پا و غیره جمع‌آوری شد.»
به گفته او، مطالعات اولیه نشان می‌دهد در این استودان‌ها استخوان‌های نوزاد تا افراد مسن وجود دارند و مقادیر زیادی هم پارچه سفید و رنگی به دست آمده که به عنوان کفن مورد استفاده قرار گرفته است.
تجمع زرتشتیان در ترک آباد در دوره ایلخانی
وی وجود استخوان‌های زیاد در استودان‌های مورد اشاره را نشانه تجمع زیاد زرتشتیان در دوره ایلخانی در ترک‌آباد دانست و افزود: «تاکنون شناخت ما از استودان‌ها، شامل محفظه‌هایی مانند خمره‌های کوچک یا بادیه‌های بزرگ سفالی و سنگی بود و این اولین بار است که استودان‌ها را به صورت اتاق‌های بزرگ مشاهده می‌کنیم.»
رهبر افزود: «ما در پی شناخت محل قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها بودیم و خوشبختانه با کاوش محدودی که در فضای مرکزی انجام دادیم، سطحی با اندود گچ یافتیم که ظاهرا تمام محوطه مرکزی را می‌پوشانده است.»
وی در ادامه توضیح داد: «اجساد را بر روی اندود گچ در مقابل لاشخورها قرار می‌دادند تا بدینوسیله از آلوده شدن خاک جلوگیری کنند و بعد از زایل شدن گوشت اجساد، استخوان‌ها را به استودان‌ها منتقل می‌کردند.»
به گفته این باستان‌شناس، ساخت این گونه دخمه‌ها در ترک آباد که به توصیه پارسیان هند ساخته شده تاکنون سابقه ای پیش‌تر از دوره ایلخانی ندارد و نه‌تنها از دوره ساسانی بلکه از دوره‌های قدیمی‌تر نیز هیچ‌گونه نشانه‌ای از قرار دادن اجساد زرتشتیان در مقابل لاشخورها وجود ندارد.»
وی افزود: «به نظر می‌رسد بعد از دوره ایلخانی و احتمالا در دوره صفوی این رسم متروک شده و بعدها در زمان ناصرالدین شاه با آمدن شخصی بنام مانکجی از پارسیان هند به ایران و درخواست ساختن دخمه، دوباره اجساد مقابل لاشخورها قرار داده شده و دخمه‌های زیادی در یزد و کرمان ساخته شد.»
ممنوعیت قرار دادن اجساد در بالای بلندی‌ها
وی گفت: «اغلب باستان شناسان خارجی و ایرانی، اعتقاد دارند زرتشتیان اجساد را در فضاهای دایره شکل در بلندترین نقطه دور از شهرها قرار می‌دادند تا لاشخورها گوشت اجساد را بخورند سپس استخوان‌ها را جمع‌آوری و در محفظه‌ای بنام استودان (استخوان‌دان) قرار می‌دادند.»
به گفته این باستان‌شناس، زرتشتیان نه‌تنها به این مساله اعتقاد داشتند بلکه تا 50-60 سال پیش به آن عمل می‌کردند و دخمه‌های آنها در یزد و کرمان وجود دارند.
وی با اشاره به ممنوعیت قرار دادن اجساد در بالای بلندی‌ها در زمان پهلوی اول به‌دلیل مسایل بهداشتی گفت: «به همین دلیل در حال حاضر زرتشتیان مانند سایر ادیان، اجساد را دفن می‌کنند با این تفاوت که برای جلوگیری از آلوده شدن خاک، قبور را با آجر و سیمان می‌سازند چون در دین زرتشت آلوده کردن آب، خاک و آتش گناهی نابخشودنی است و اجساد آلوده‌ترین عناصر محسوب می‌شوند.»
قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها ارتباطی به آیین زرتشت ندارد
رهبر افزود: «مطالعات ما نشان می‌دهد که قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها هیچ ارتباطی به آیین زرتشت ندارد بلکه آیینی از ایرانیان قدیم است.»
وی در ادامه توضیح داد: «مغ‌ها که گروهی از طوایف مادها بودند، اجساد درگذشتگان خود را در معرض لاشخورها قرار می‌دادند. این گروه که عهده دار مراسم آیینی، طبابت، معلمی، پیشگویی جامعه بودند، در دربار پادشاهان ایران و بین جامعه نفوذ داشتند و بسیاری از آداب و رسوم دین ایرانیان قدیم را به دین زرتشت تحمیل کردند.»
وی از آداب و رسوم تحمیل شده توسط مغ‌ها به قربانی کردن حیوانات، نوشیدن هوم که مسکر نامیده شده و خویدوده یا ازدواج با محارم و نیز قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها اشاره کرد.
به گفته رهبر، مغ‌ها در تحمیل قربانی کردن و هوم موفق بودند اگرچه زرتشت هر دو اینها را منع کرده، اما قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها در هیچ دوره‌ای اعم از هخامنشی و اشکانی و ساسانی مورد اقبال مردم قرار نگرفت.
متداول شدن دخمه‌گذاری در اردکان
وی افزود: «این در حالی است که در دوره اسلامی (ایلخانی) در یک دوره بحرانی با تفسیر نادرست از وندیداد که در قرون اولیه اسلامی نوشته شده، رسم دخمه‌گذاری یا قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها، در اردکان یزد متداول شد.»
وی با اشاره به اذیت و آزار زرتشتیان ایران در این دوره توسط برخی مسلمانان متعصب گفت: «به‌دنبال این آزارها زرتشتیان به جاهای دورافتاده‌ای مانند ترک‌آباد مهاجرت کردند.»
این باستان‌شناس افزود: «زرتشتیان که به‌شدت آسیب‌پذیر شده بودند، دنبال حامیان و پشتیبانانی بودند که از لحاظ مادی و معنوی به آنها کمک شود و شواهدی در دست است که در قرن هشتم هجری مراودات و مکاتباتی بین زرتشتیان ترک آباد و پارسیان هند برقرار بوده است.»
رهبر خطر نشان کرد: «طبیعی بود که زرتشتیان ایران که خود را آسیب‌پذیر می‌دانستند، از حامیان خود که ساکن هند بودند، بی‌چون و چرا تبعیت کنند.»
وی با بیان این نکته که وندیداد و دیگر کتب مذهبی زرتشتیان در دوره‌ای نوشته شده که دوره بحرانی و سردرگمی زرتشتیان تلقی می‌شود، گفت: «در این دوره برداشت‌های شخصی افراد، در کتب مذهبی اجتناب‌ناپذیر بوده است.»
رهبر افزود: «زرتشتیان هند با تصور احیای آیین زرتشت در خاک‌سپاری، توصیه‌هایی به زرتشتیان ایران کرده و آنها را تشویق به ساختن دخمه و قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها کردند که در بزرگ‌ترین تجمعات زرتشتیان در قرن هشتم موثر بود و دخمه‌های چندی در ترک‌آباد ساخته شد.»
به گفته این باستان‌شناس در دیگر شهرهای یزد تاکنون گزارشی از دخمه‌های شبیه ترک‌آباد در این دوره گزارش نشده است.
فصل نخست کاوش و گمانه‌زنی برج دخمه خاموشی ترک آباد اردکان با مجوز رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری انجام شد.
انتهای پیام/