عبور از چالشهای آب و محیطزیست بدون نگاه فرارشتهای ممکن نیست
مهدی قربانی، رئیس مرکز تحقیقات حکمرانی منابع طبیعی دانشگاه تهران، در گفتوگو با خبرنگار آنا و در پاسخ به پرسشی درباره میزان اثرگذاری پژوهشهای دانشگاهی در حل نیازهای جامعه و راههای اصلاح آن، اظهار کرد: دانشگاه تهران به عنوان نماد آموزش عالی کشور، در حوزه پژوهش و فناوری تجربههای متعددی در اجرای طرحهای کاربردی در کشور داشته است.
وی افزود: یکی از ظرفیتهای مهم دانشگاه تهران در کنار قراردادهای پژوهشی و فناوری، «پارک علم و فناوری» است. دانشگاه تهران شاید از معدود دانشگاههای کشور است که پارک علم و فناوری فعال دارد و تلاش کرده شرکتها را با رویکرد اقتصاد دانشبنیان در این مجموعه مستقر کند. این تعامل، هم برای دانشگاه و هم برای حل مسائلی که بخش خصوصی به فناوری و دانش دانشگاه نیاز دارد، بهصورت برد-برد عمل میکند. مجموعه پارک علم و فناوری دانشگاه تهران توانسته در رده اول کشوری تقویت شود.
ضرورت اصلاح نظام پژوهش در راستای مسئلهمحوری
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بیان کرد: برای مسئلهمحور شدن پژوهشها، توجه به بازنگری در سازوکارهای نظام آموزش عالی ضروری است. یکی از محورهای مهم در این مسیر، تغییر رویکرد تولید دانش در دانشگاههاست؛ بهگونهای که در الگوهای نوین آموزش عالی و دانشگاههای نسل جدید، راهاندازی رشتهها، جذب اعضای هیئت علمی و پذیرش دانشجو با هدف پاسخگویی به مسائل مشخص و نیازهای واقعی جامعه صورت میگیرد.
وی، با اشاره به نقش رویکردهای فرارشتهای در مواجهه با مسائل پیچیده کشور، افزود: عبور از تولید دانش رشته محوری و تقویت همافزایی میان دانشگاه، دستگاههای اجرایی و کنشگران محلی میتواند زمینهساز تحقیقات فرارشتهای و تصمیمسازی و اقدام مؤثر در عرصه حکمرانی منابع طبیعی، آب و محیط زیست باشد.
قربانی اضافه کرد: از ابتدای شکلگیری نظام آموزش عالی در سطح جهانی، نگاههای رشتهمحور رایج بوده که امروزه بسیاری از آنها تقریباً منسوخ شدهاند. با این حال، در برخی موارد، فعالیتها هنوز به صورت مجزا و فردی انجام میشود و این امر قطعا مانع از تولید دانش یکپارچه و جامع میشود.
چرا میانرشتهای کافی نیست؟
استاد دانشگاه تهران گفت: رویکرد میانرشتهای به منظور افزایش تعامل و مشارکت میان گروههای متخصص دانشگاهی مطرح شده است، اما برای حل مسائل پیچیده، همکاری تنها رویکرد میانرشتهای کافی نیست. به همین دلیل، دانشمندان الگوی «تحقیقات فرارشتهای» را مطرح کردهاند، که در آن گروههای متخصص دانشگاهی و غیر دانشگاهی در تولید دانش با یکدیگر مشارکت میکنند و دانشگاه تنها یکی از بازیگران و ذینفعان تولید دانش است و در کنار آن، بخش خصوصی، صنعت، دستگاههای اجرایی، مجلس شورای اسلامی به عنوان نهاد قانونگذار و سایر دست اندرکاران که نقش نظارتی دارند، حضور دارند. در برخی مسائل مانند بحران آب و موضوعات محیطزیستی، مشارکت مستقیم جامعه نیز نقش مهمی ایفا میکند.
از تولید دانش تا حل مسئله در میدان عمل
قربانی، بیان کرد: اگر، هدف ما این است که پژوهشها بتوانند مسائلی مانند ناترازی انرژی، ناترازی آب، بحرانهای محیط زیستی از جمله آلودگی هوا، ریزگردها، گرد و غبار، افت آبهای زیرزمینی و مسائل اجتماعی را حل کنند، باید همه بازیگران کنار هم قرار گیرند و دانش مبتنی بر مذاکره و مشارکت تولید شود.
وی تاکید کرد: در حال حاضر، بسیاری از پژوهشها در قالب طرحهای تحقیقاتی انجام میشود و گزارشهایی تهیه میشود، اما نکته کلیدی، انتقال دانش به عمل است. وقتی همه ذینفعان از ابتدا در تولید دانش مشارکت داشته باشند، مانند وزارتخانههای نیرو و جهاد کشاورزی (در بخش آب) که خود بخشی از فرایند تحقیق هستند، امکان بهرهبرداری عملی از دانش افزایش مییابد. در این مسیر، بکارگیری الگوی پایش-ارزیابی-یادگیری میتواند اطمینان دهد که یافتههای پژوهشی به صورت مستمر بررسی، اصلاح و بازنگری میشوند و فرایند تولید دانش اثرگذار باقی میماند.
فرارشتهای؛ تلفیق دانش و عمل
استاد دانشگاه تهران با تأکید بر مفهوم فرارشتهای، گفت: رویکرد فرارشتهای به معنای تلفیق دانش و عمل است. در این رویکرد دانش به تنهایی کافی نیست و باید با عمل همراه شود تا مسائل پیچیده حل شوند، رویکردی که دانشگاههای نسل جدید نیز دنبال میکنند.
وی اظهار کرد: اگر برای هر مسئله کشور، همه ذینفعان تولید دانش، مانند آلودگی هوا، در قالب کارگاههای مشارکتی کنار هم قرار گیرند، راهحل نهایی علاوه بر علمی بودن، دارای مشروعیت نیز خواهد بود و توسط دستگاههای اجرایی، دانشگاه، متخصصان، قانونگذار و جامعه پذیرفته میشود، و این مشروعیت امکان اجرای مؤثر آن را فراهم میکند.
دانش کنشمحور، سرمایهای با ارزش افزوده
مهدی قربانی افزود: دانشی که بهصورت کنشمحور و در قالب تعاملات اجتماعی تولید شود، نتیجه گفتوگو و تعامل است و میتواند مسائل را بهصورت عملی حل کند. در این صورت، هر میزان هزینه صرف شده برای تولید این دانش، ارزش افزوده ایجاد کرده و به حل بحرانها کمک میکند.
وی در ادامه به حوزه تخصصی خود در دانشگاه تهران شامل تابآوری نظامهای اجتماعی-اکولوژیک، توسعه محلی، روشهای تحقیق، حکمرانی، سیاستگذاری و اقتصاد محیطزیست اشاره کرد و گفت: اگر این نگاه در دانشگاهها حاکم شود، شیوه تولید دانش میتواند متحول شده و به حل مسائل واقعی جامعه کمک کند.
قانون جهش تولید؛ فرصت مغفول در تولید دانش فرارشتهای در دانشگاهها و بخش خصوصی
استاد دانشگاه تهران ادامه داد: با توجه به برگزاری اجلاس روسای دانشگاهها و انعقاد تفاهمنامه میان وزارت عتف، وزارت بهداشت و درمان، وزارت امور اقتصادی و دارایی و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، ما امکان بهرهمندی از ظرفیتهای قانون جهش تولید را داریم. این قانون، با تعیین بسترها و مواد قانونی مشخص، این قابلیت را ایجاد میکند که دانشگاه به یک حلقه واسط مؤثر تبدیل شود و عملاً در خدمت حل مسائل کشور قرار گیرد.
قربانی بیان کرد: وزارت اقتصاد نیز میتواند نقش تسهیل کننده در معافیتهای مالیاتی شرکتها ایفا کند تا بسترهای مشوق برای بخش خصوصی و خصولتی دراجرای قانون مذکور فراهم شود.
تولید مشترک دانش؛ تنها راه پیشِ رو
عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به پویایی دانشگاه، گفت: اگر دانشگاه بهعنوان نهادی فعال در تأمین مالی جدید تحقیقات کشور به میدان بیاید، دانشجویان، فارغالتحصیلان و اعضای هیئت علمی پویا خواهند شد و این پویایی میتواند به حل مسائل مهم کشور کمک کند؛ و معتقدم راهی جز حرکت به سمت تولید مشترک دانش نداریم و نباید تصور کنیم دانشگاه بهتنهایی میتواند راهحل ارائه دهد.
قربانی اضافه کرد: بهعنوان نمونه، اگر وزارت نیرو اعلام میکند که ۸۰ درصد مصرف آب در بخش کشاورزی است، سؤال من این است که کشاورزان چه نقشی در تدوین قانون جامع آب داشتهاند؟ اگر ذینفع هستند، باید صدای آنها شنیده شود. این موضوع نیازمند گفتمان مشارکتی پیرامون مسائل مهم کشور است.
بحران آب؛ تفاوت حکمرانی و مدیریت و ضعف در ساختار شورایهای عالی آب و محیط زیست
استاد دانشگاه تهران در ادامه با اشاره به نقد خود نسبت به شوراهای عالی، گفت: باید بین «مدیریت منابع آب» و «حکمرانی منابع آب» تفاوت قائل شویم. حکمرانی، شبکهای از بازیگران است که سیاستها را تدوین میکند و مدیریت بر اساس آن سیاستها عمل میکند. اگر حکمرانی آب غلط باشد، نمیتوان انتظار مدیریت درست داشت. مدیریت آب عبارت است از اقدامات مرتبط با اجرای طرحها و پروژهها و پایش و ارزیابی در راستای اینکه منابع در حد مطلوب خودش حفظ شود.
قربانی افزود: حکمرانی، امری فرابخشی است و صرفاً وظیفه وزارت نیرو نیست. یکی از ایرادات شورای عالی آب و شورای عالی محیط زیست این است که بهصورت جداگانه فعالیت میکنند، در حالی که آب، منابع طبیعی و محیط زیست و کشاورزی از هم جدا نیستند و یک نظام اجتماعی-اکولوژیک در هم تنیده محسوب میشوند لذا باید در قالب یک شورای عالی مشترک حکمرانی این مقوله صورت گیرد. اگرچه ساختار تشکیلاتی ایدهآل برای حکمرانی این مقولهها میتواند راهاندازی شورای عالی آب- انرژی- غذا باشد که به حکمرانی جامع و یکپارچه آب، انرژی و غذا تاکید دارد.
جای خالی نمایندگان تشکلهای محلی در شورای عالی آب و شورای عالی محیط زیست
عضو هیات علمی دانشگاه تهران، تأکید کرد: نقد دوم من این است که در شورایهای عالی آب و محیط زیست، نمایندگان تشکلهای محلی حضور ندارند. سیاستگذاری مؤثر برای ذینفعان بدون حضور نمایندهای از آنها امکانپذیر نیست. در کشوری که بخش قابل توجهی از منابع آب در اختیار جوامع روستایی و کشاورزان است، باید نمایندگان تشکلهای آنها در شوراهای عالی حضور داشته باشند. در ساختار تشکیلاتی شوراهای عالی بهتر است بستری فراهم شود تا نمایندگان هر سه بخش دولت- جامعه و بخش خصوصی در این ساختار حضور یابند. اینگونه ساختار میتواند زمینهساز تولید مشترک دانش و اجماعسازی بر سر مسائل پیچیده آب، منابع طبیعی، محیطزیست و کشاورزی باشد.
راهحل نهایی؛ تاکید بر تحقیقات فرارشتهای
استاد دانشگاه تهران در پایان، گفت: ما نیازمند ساختارسازی مجدد در حوزه حکمرانی آب، منابع طبیعی، محیطزیست وکشاورزی هستیم. دانشگاه میتواند نقش مهمی به عنوان تسهیلگر در جهت کاهش تعارض منافع در بین ذینفعان مختلف ایفا کند. در ابتدای این امر ضرورت دارد که ذینفعان بهدرستی شناسایی شوند تا فرایند همکاری موثر تحقق یابد. سپس، سند برنامه عملی تدوین شود که برای همه ذینفعان مشروعیت دارد و اجرای آن با مشارکت فعالانه همه ذینفعان صورت گیرد. این رویکرد امکان حل مسائل کشور به صورت مسئلهمحور و راهحلمدار را فراهم خواهد کرد.
انتهای پیام/