مخبردزفولی: ۰.۶ درصد بودجه برای علم، کافی نیست
به گزارش خبرگزاری آنا، دکتر محمدرضا مخبردزفولی، رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، در همایش «حکمرانی علم و فناوری در انسجام ملی» که با حضور شخصیتهای علمی و فرهنگی کشور در محل فرهنگستان علوم برگزار شد، ضمن ارائه تعاریفی جامع از انسجام ملی، بر ضرورت تداوم سیاستهای علمی و فرهنگی فراتر از چرخههای دولتی تأکید کرد.
وی در آغاز سخنان خود گفت: انسجام به این معناست که با تغییر دولتها، زحماتی که نهادهای تصمیمگیرنده کشیدهاند، کنار گذاشته نشود.
او در ادامه با مثالی روشن افزود: فرض کنید وزیری در حوزه آموزشوپرورش یا علوم، در دوره مسئولیت خود سندی را تصویب میکند و راهبردها و راهکارهای آن مشخص میشود. انسجام ملی آن است که وزیر دولت بعدی، بهجای نادیده گرفتن آن سند، بر پایه آن چند گام دیگر بردارد. اگر چنین نکند، در واقع رفتاری مغایر با انسجام ملی انجام داده است.
انسجام ملی؛ فصل مشترک همه، با محوریت ایران
رئیس فرهنگستان علوم با استناد به بیانات امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری گفت: امام (ره) و مقام معظم رهبری همواره ایران را محور انسجام معرفی کردهاند و فرمودهاند: «در شب عاشورا، ای ایران!» این تأکید ناظر بر آن است که ایران فصل مشترک همه ماست.
وی افزود: ایرانی که ما آن را مبنا قرار دادهایم، مفهوم همزیستی، دوستداشتن یکدیگر و دفاع از تمامیت ارضی را در خود دارد. شما در جنگ ۱۲روزه شاهد بودید که همه ایرانیان، از هر قوم، زبان و باوری، برای دفاع از کشورشان پای کار آمدند. ازاینرو، اسناد راهبردی و استراتژیک ما باید حافظ این نگاه باشند و دولتها نباید با رفتارهای مقطعی و موسمی، این اسناد را جابهجا کرده یا نادیده بگیرند.
انسجام یعنی نگاه گسترده، نه قبیلهای
دکتر مخبردزفولی با هشداری جدی اظهار کرد: ممکن است ما تنها برای یک دوره مسئولیت داشته باشیم، اما انسجام یعنی اینکه این مسیر با پایان یافتن یک دوره متوقف نشود و افراد صرفاً به این دلیل که همسلیقه یا همقبیله ما نیستند، کنار گذاشته نشوند. این رویکرد، انسجام نیست.
وی در پایان تأکید کرد: انسجام یعنی حرکت رو به جلو بر اساس محوریت ایران، نه بر مبنای سلیقههای فردی یا گروهی. فصل مشترک همه دولتها، مسئولان، کارگزاران، نخبگان و دانشمندان باید «ایران قوی» باشد؛ ایرانی که بهسوی آیندهای شکوهمند، مبتنی بر علم، فرهنگ و ارزشهای اصیل، حرکت میکند.
وی گفت: صرفِ حرف و سخن کفایت نمیکند؛ این عملکرد ماست که خود را نشان میدهد. در اینجا وارد جزئیات نمیشوم، زیرا نکات تخصصیتر در جلسات تخصصیتر مطرح خواهد شد.
در بخش دیگری از سخنان خود، دکتر مخبردزفولی به نقش شورای عالی انقلاب فرهنگی اشاره کرد و گفت: تصور کنید شورای عالی انقلاب فرهنگی چهلوچند سال پیش وجود نداشت؛ در این صورت چه وضعیتی را تحویل میگرفتید؟ پس از انقلاب، امام خمینی (ره) فرمودند که باید موضوع علم را دنبال کنیم؛ دانشگاه اهمیت دارد و باید از فرهنگ بدآموز غربی فاصله بگیریم و علم را در خدمت جامعه قرار دهیم. ما این مسیر را با تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی آغاز کردیم و سپس شورای عالی انقلاب فرهنگی را تأسیس کردیم. اکنون باید پرسید: چه چیزی تحویل گرفتیم؟
وی با اشاره به آمارهای پیش از انقلاب اظهار کرد: پیش از انقلاب، تنها چهار عضو هیئت علمی داشتیم و شمار دانشجویان حدود ۷۷ هزار نفر بود. در هیچ سند بینالمللی، نشانی از ایران دیده نمیشد و از نظر زیرساختهای علمی و فناوری، کشور در وضعیت عقبماندگی قرار داشت. جبران این عقبماندگی تاریخی با روند طبیعی و عادی دولتها و مجلسها امکانپذیر نبود. امام (ره) با دوراندیشی راهبردی دریافتند که این مسیر نیازمند نهادی فراتر از دولتهای کوتاهمدت است؛ ازاینرو، ابتدا ستاد و سپس شورا را تشکیل دادند.
شورا؛ موتور محرکه پیشرفت علمی کشور
رئیس فرهنگستان علوم با اشاره به گفتوگوهای خود با رؤسای کمیسیونهای مجلس در دورههای مختلف گفت: با چند نفر از رؤسای کمیسیونهای آموزش و فرهنگ مجلسهای گذشته صحبت کردهام. همه آنها اذعان داشتند که در چهار سال مسئولیت خود نتوانستهاند تحول اساسی در حوزههای علمی، آموزشی، فرهنگی یا پژوهشی ایجاد کنند. با دو یا سه اقدام محدود نمیتوان چنین تحولی را رقم زد. به همین دلیل تأکید میکنم که این ذهن راهبردی امام (ره) و پس از ایشان مقام معظم رهبری بود که این نگاه را استمرار بخشید؛ نگاهی که بر پایه آن، عقل نخبگانی متمرکز مأمور شد تا بهصورت مستمر و فرامدت، در حوزه علم و فرهنگ برنامهریزی کند.
بدون شورا، ایران امروز وجود نداشت
وی در ادامه با اشاره به دستاوردهای علمی کشور گفت: اگر شورای عالی انقلاب فرهنگی وجود نداشت، آیا امروز میتوانستید بگویید که دو درصد تولید علم جهان به ایران اختصاص دارد؟ آیا این دستاورد بهصورت تصادفی حاصل شده است؟ قطعاً خیر. این موفقیت نیازمند فکر، برنامهریزی، مدیریت و نگاه راهبردی بوده است. اگر چنین ساختاری وجود نداشت، جلوگیری از سرریز و مهاجرت نخبگان به کشورهای دیگر ممکن نمیشد. چه کسانی فناوری هستهای را طراحی کردند؟ چه کسانی سامانههای هوافضایی را توسعه دادند که توانست موجود زنده را به فضا ارسال کرده و سالم بازگردانند، بدون آنکه آسیبی زیستی به آن وارد شود؟ همه اینها حاصل نظام علمی و فناوری کشور است؛ نظامی که شورای عالی انقلاب فرهنگی با نگاهی دوراندیشانه، هم از نظر کمّی و هم کیفی، و با توجه به رقابتهای جهانی، طراحی و هدایت کرده است.
دکتر مخبردزفولی با ذکر مثالهایی عینی گفت: در حوزه سلولهای بنیادی، ایران در میان ده کشور برتر جهان قرار دارد؛ نهتنها در تولید علم، بلکه در فناوری و توانمندیهای درمانی نیز به جایگاهی ممتاز دست یافتهایم و در برخی حوزهها حتی رتبه چهارم جهان را داریم. کدام عقل سلیم میپذیرد کشوری که از نقطهای معادل منفی ۲۰ درجه، از نظر علمی و فناورانه، آغاز کرده است، بهصورت تصادفی به چنین جایگاهی برسد؟ این موفقیتها حاصل برنامهریزی، طراحی نظاممند، تربیت دانشمند، طراحی رشتههای دانشگاهی، راهاندازی دورههای کارشناسی ارشد و دکتری و ایجاد دانشکدههای تخصصی است.
وی ضمن قدردانی از همه دانشمندان، استادان و فرهیختگان کشور اظهار کرد: هرگاه مشاهده کردید که به نظام علمی ایران کملطفی میشود، به یاد داشته باشید که همین نظام، فناوری هستهای را شکل داده، حوزه هوافضا را پیش برده و جایگاه ایران را در علم جهانی تثبیت کرده است. این دستاوردها تصادفی نیست، بلکه نتیجه فکر، برنامهریزی و وفاداری به ایران است.
رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران در ادامه سخنان خود، به تشریح نقش شورای عالی انقلاب فرهنگی در طراحی و اجرای برنامههای علمی و فناورانه کشور پرداخت و گفت: در برنامههای خود، جذب نیروی انسانی بهروز و توانمند را در دستور کار قرار دادیم. نتیجه این رویکرد آن بود که ابتدا دانش نانو شکل گرفت و سپس محصولات نانویی به مرحله تولید رسیدند. در سال گذشته، درآمدهای حاصل از این فناوریها بهطور قابلتوجهی به سطوح پیشبینیشده در اسناد برنامهریزی نزدیک شد.
وی تأکید کرد که این دستاوردها ریشه در تصمیمگیریهای راهبردی پس از انقلاب اسلامی دارد و افزود: یکی از مهمترین تصمیمات پس از انقلاب، ایجاد نهادی مسئول و مرجع عالی برای ساماندهی علم و فناوری کشور بود؛ نهادی که همان شورای عالی انقلاب فرهنگی است. این شورا نهتنها وظیفه سیاستگذاری را بر عهده گرفت، بلکه ساختارهای اجرایی متعددی از جمله شورای عالی زیستفناوری، شورای عالی فناوریهای نوین و دیگر شوراهای تخصصی را نیز پایهگذاری کرد.
پیش از انقلاب؛ جایی در نقشه علمی جهان نداشتیم
رئیس فرهنگستان علوم با یادآوری وضعیت علمی کشور پیش از انقلاب گفت: پیش از انقلاب، هیچیک از کشورهای منطقه در حوزههای پیشرفتهای مانند زیستفناوری حضور جدی نداشتند و تنها کشورهای پیشرفته دارای برنامه و طراحی در این عرصه بودند. در آن دوران، ایران نیز در نقشه علم جهانی جایگاهی نداشت. پس از انقلاب نیز، با وجود تلاشهای صورتگرفته، پشتیبانی از جریان علمی کشور همواره به بهترین شکل ممکن انجام نشد؛ با این حال، ایمان و تعهد بالای دانشمندان کشور، ایثارگری آنان و عزم راسخ رهبران انقلاب برای پیشرفت علمی، تحولات عظیمی را در عرصه علم و فناوری رقم زد.
دکتر مخبردزفولی با اشاره به آمار سرمایهگذاری در حوزه علم و فناوری گفت: تاکنون کمتر از ۰٫۶ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور به علم و فناوری اختصاص یافته است؛ در حالی که کشورهای پیشرفته بین ۲ تا ۶ درصد تولید ناخالص داخلی خود را در این حوزه سرمایهگذاری میکنند و همین موضوع، برگ برنده آنها در دستیابی به فناوریهای پیشرفته است. متأسفانه در کشور ما، فناوری همچنان امری دولتمحور تلقی میشود؛ به این معنا که با تغییر دولتها، نگاهها نیز دچار تغییر میشود. در اغلب دولتها، مسئولان اجرایی، برنامهریزان و بودجهریزان بهطور جدی به این باور نرسیدهاند که علم و فناوری نیازمند سرمایهگذاری بلندمدت است. با وجود همه این دشواریها، دستاوردهای علمی کشور حاصل شده است، زیرا مغز متفکر، طراح و هدایتگر این حرکت، شورای عالی انقلاب فرهنگی بوده است؛ نهادی که هم حمایت مادی، هم حمایت معنوی و هم حمایت سازمانی را برای پیشرفت علم و فناوری کشور فراهم کرده است.
وی در ادامه به ساختارهای علمی ایجادشده توسط شورا اشاره کرد و گفت: جایگاه شورای عالی انقلاب فرهنگی دقیقاً در همینجا معنا پیدا میکند؛ ایجاد فرهنگستانها، از جمله فرهنگستان علوم، فرهنگستان علوم پزشکی و فرهنگستان هنر، که هر یک مجموعهای از نخبگان برجسته کشور در رشتههای مختلف را گرد هم آوردهاند. همچنین، بنیاد ملی نخبگان نیز از ابتکارات و طراحیهای شورای عالی انقلاب فرهنگی است. افزون بر این، سند بنیادین تحول نظام آموزشی در حوزه تعلیم و تربیت نیز مستقیماً در شورا طراحی و تصویب شده است.
وی در پاسخ به این تصور که تصویب اسناد در شورا حاصل تصمیمگیریهای آنی و محدود است، گفت: تصور نکنید که اسناد راهبردی شورا در هشت یا ده جلسه تدوین شدهاند. همین کلیپی که پخش شد نشان میدهد برای بهروزرسانی یکی از اسناد، ۷۶ دانشگاه فعال، یکهزار و ۲۰۰ استاد دانشگاه و پژوهشگر داخلی، و حتی ۱۲۰ پژوهشگر ایرانی خارج از کشور با ما همکاری داشتهاند. اگر زمان بیشتری در اختیار داشتیم، از ظرفیتهای بیشتری نیز استفاده میکردیم. بنابراین این تصور که اسناد شورا در اتاقهای بسته تدوین و تصویب شدهاند، کاملاً نادرست است. همه این اسناد مبتنی بر مشورت گسترده و مشارکت تخصصی بودهاند.
پاسخ به انتقادات بیاساس درباره آموزش پزشکی
دکتر مخبردزفولی با اشاره به بحثهای اخیر پیرامون ظرفیتهای آموزش پزشکی گفت: اگر برخی ادعا میکنند که شورا بدون مشورت، سندی درباره افزایش ظرفیت آموزش پزشکی تصویب کرده است، این سخن بیانصافی است. مراجع رسمی، از جمله وزارت بهداشت، دانشگاههای علوم پزشکی و کارشناسان مجرب، همگی در این فرآیند مشارکت داشتهاند. مذاکرات، نظرات و مستندات آماری آنها موجود و قابل دسترسی است. حتی وزیر وقت بهداشت و معاون آموزشی وقت نیز در جلسات شورا حضور داشتند و دیدگاههای آنان بهصورت رسمی ثبت شده است. چنین انتقادهایی نهتنها با انسجام ملی همخوانی ندارد، بلکه موجب گمراهی افکار عمومی میشود.
وی در ادامه به نقش شورا در حوزه آموزشوپرورش اشاره کرد و گفت: در طول این سالها، بیشترین پشتیبانی از نظام تعلیم و تربیت کشور را خود شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام داده است؛ آن هم بدون برخورداری از بودجهای مستقل و ویژه. آموزشوپرورش نیازمند حمایت مادی، نهادی و سرمایهگذاری راهبردی است. مقام معظم رهبری در بیانی صریح فرمودهاند که سرمایهگذاری برای تربیت نسل آینده، اتلاف منابع نیست، بلکه مهمترین سرمایهگذاری یک کشور محسوب میشود. این دقیقاً همان نگاهی است که شورای عالی انقلاب فرهنگی دنبال کرده است.
رئیس فرهنگستان علوم اظهار کرد: ما باید به نقش همه اعضای محترم شورا، رؤسای جمهور در دورههای مختلف و مسئولان نظام احترام بگذاریم. نقد ممکن است و حتی ضروری است، اما این نقد باید سازنده، پیشبرنده و کمککننده باشد. ما حق نداریم امید را از جامعه بگیریم یا مانع پیشرفت کشور شویم. کسانی که تصور میکنند با ایجاد تفرقه یا سیاهنمایی میتوان مسیر کشور را تغییر داد، باید در برداشت خود تجدیدنظر کنند. وظیفه همه ما حرکت دادن کشور به سمت جلوست؛ حتی در مواجهه با مشکلات و ناآگاهیها. اگر به این ملاحظات انسجامآفرین توجه نکنیم، نهتنها عقب خواهیم ماند، بلکه فرصتهای بزرگ را نیز از دست خواهیم داد.
وی در پایان سخنان خود گفت: پیش از هر چیز، از همه دانشمندان و فرهیختگانی که در این مسیر زحمت کشیدهاند، صمیمانه قدردانی میکنم. همچنین از جناب آقای دبیر محترم شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکر ویژه دارم؛ چراکه مأموریتی که شورا به فرهنگستان علوم سپرد، یعنی بازنگری و بهروزرسانی نقشه جامع علمی کشور، با حمایت کامل ایشان و دبیرخانه شورا به انجام رسید.
وی تأکید کرد که این دستاورد حاصل تلاش یک نهاد خاص نبوده، بلکه نتیجه همکاری گسترده است و افزود: در تمامی مراحل این فرآیند، دبیر محترم، دبیرخانه شورا و همه اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی از این مأموریت حمایت کردند. افزون بر این، از ظرفیت فرهنگستانهای دیگر، از جمله فرهنگستان علوم پزشکی و فرهنگستان هنر، و همچنین دانشگاههای سراسر کشور بهرهگیری شد.
تجربه تاریخی؛ از نقشه علم دهه ۹۰ تا امروز
دکتر مخبردزفولی با اشاره به تاریخچه تدوین نقشه علمی کشور گفت: زمانی که در سالهای ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ این مسیر را آغاز کردیم، کشور تجربهای پیشین در زمینه تدوین نقشه جامع علمی نداشت. در آن مقطع، الگوهای جهانی را بررسی میکردیم؛ حدود هفت تا هشت کشوری که برای خود نقشه راه علم و فناوری طراحی کرده بودند. در دهه ۹۰، سندی با عنوان «نقشه جامع علم و فناوری کشور» ابلاغ شد که حاصل بیش از ۳۰ تا ۴۰ هزار صفحه مطالعه و بررسی در دبیرخانه شورا بود. آن سند، در زمان خود، کاری منسجم، دقیق و معتبر به شمار میرفت.
وی در پاسخ به این پرسش که «نقشه علم چه شد؟» توضیح داد: اگر کسی میپرسد نقشه علم چه شد، باید بپرسد ستادهایی که بر اساس آن تشکیل شدند، چه اقداماتی انجام دادند. در واقع، مهمترین خروجیهای نقشه جامع علمی کشور، ایجاد ستادهای تخصصی بود؛ از جمله ستاد زیستفناوری، ستاد هوافضا، ستاد علوم شناختی، ستاد گیاهان دارویی، ستاد صنایع خلاق و حدود ۱۴ تا ۱۵ ستاد تخصصی دیگر که در شورای عالی انقلاب فرهنگی طراحی و تصویب شدند. شورا خود وارد مرحله اجرا نشد، بلکه طراحی راهبردی اجرای نقشه را بر عهده گرفت و دولت و معاونت علمی ریاست جمهوری را مأمور اجرای بخشهای مختلف آن کرد. بخشی از این برنامهها نیز بهخوبی به مرحله اجرا رسید.
رئیس فرهنگستان علوم سپس به دو مشکل اساسی در مسیر اجرای نقشه علم اشاره کرد و گفت: آنچه بهطور کامل محقق نشد، عمدتاً به دو عامل بازمیگردد؛ نخست، نبود انسجام و فقدان باور مشترک در صحنه اجرا میان دولتهای مختلف و دوم، کمبود پشتیبانی مالی و تأمین نشدن منابع مالی کافی. هر دوی این عوامل برای موفقیت چنین اسنادی ضروریاند و هرچند امروز در موقعیت بهتری نسبت به گذشته قرار داریم، همچنان با چالشهایی جدی روبهرو هستیم.
بهروزرسانی با شاخصهای دقیق و واقعبینانه
وی درباره ویژگیهای نسخه جدید نقشه علم توضیح داد: در نسخه پیشین، در برخی حوزهها شاخصهای دقیقِ نقطه آغاز و نقطه هدف بهطور کامل در دسترس نبود. اما در این بازنگری، تلاش کردیم وضعیت کنونی کشور را بهدقت شناسایی کرده و چشمانداز دهساله آینده را نیز بهروشنی ترسیم کنیم. شاخصگذاریها و مسیرهای پیشنهادی بهگونهای طراحی شدهاند که کاملاً واقعبینانه، منسجم و متناسب با توانمندیهای واقعی کشور باشند. سند نهایی دارای اعداد، ارقام، اجزای عملیاتی و دستورالعملهای اجرایی مشخص است و بهصورت کاربردی تدوین شده است.
دکتر مخبردزفولی در ادامه به تشریح ساختار سند پرداخت و گفت: در این سند، هفت تا هشت اولویت ملی برای حل مسائل اساسی کشور در مرکز توجه قرار گرفته است؛ از جمله آب، انرژی، محیط زیست، امنیت سایبری و امنیت غذایی. همزمان، هفت تا هشت فناوری تعیینکننده آینده نیز شناسایی شدهاند؛ مانند فناوریهای کوانتومی، هوش مصنوعی، میکرو و نانومواد پیشرفته و دیگر فناوریهای نوظهور. افزون بر این، همه حوزههای علمی بهصورت منسجم در سند لحاظ شدهاند؛ شامل علوم پایه، مهندسی، کشاورزی، پزشکی و سلامت، علوم انسانی و اجتماعی و هنر، اقتصاد دانشبنیان و ثروتآفرینی، و بخشی جامع درباره تعلیم و تربیت. هرچند سند تحول بنیادین آموزشوپرورش وجود دارد، اما در این نقشه علمی، تقسیم کار نهادی و مأموریتدهی مشخص به دستگاههای ذیربط برای ایجاد هماهنگی بیشتر نیز پیشبینی شده است.
دو نگرانی اصلی؛ اجرا و تأمین بودجه
در پایان، دکتر مخبردزفولی دو نگرانی جدی خود را مطرح کرد و گفت: نخستین نگرانی من این است که آیا مجریان اصلی این سند، یعنی دولت، معاونت علمی و دستگاههای اجرایی، بهطور جدی و مسئولانه وارد اجرای این مصوبه راهبردی خواهند شد یا خیر. دومین نگرانی، تأمین منابع مالی لازم برای اجرای آن است. اگر در حوزه علم و فناوری سرمایهگذاری بلندمدت صورت گیرد، دستیابی به «ایران قوی» بسیار هموارتر خواهد شد؛ اما متأسفانه پذیرش این نگاه برای برخی از مسئولانی که کنترل بودجه را در اختیار دارند، همچنان دشوار است. ازاینرو، مسیر پیشرو مسیری سخت و نیازمند همکاری همهجانبه است.
وی در پایان تأکید کرد: ما یک برگ برنده و مزیت راهبردی بسیار مهم داریم و آن نیروهای جوان، فرهیخته و متعهدی هستند که در هر یک از این حوزهها فعالیت میکنند و توانایی آن را دارند که بار این مأموریتهای بزرگ را بر دوش بکشند و آنها را به سرانجام برسانند؛ به شرط آنکه با همان نگاه انسجام ملی، از آنها حمایت کنیم، پشتیبانی مستمر داشته باشیم، پیگیر اجرای برنامهها باشیم و انشاءالله با سنگاندازیهای غیرضروری، مانع تحقق اهداف نشویم.
انتهای پیام/