حساب و کتاب شب یلدا از دیدگاه منجمان
در میان جشنهای سنتی ایرانیان، شب یلدا از جایگاه ویژهای دارد. اما پشت این جشن گرم و خانوادگی، یک واقعیت علمی و نجومی بزرگ پنهان است: بلندترین شب سال. این شب که نام دیگر آن «چله» است و از فردای آن زمستان آغاز میشود، یک نقطه عطف دقیق در مدار زمین به دور خورشید است.
برای درک عمیقتر این پدیده، آناتک با کاظم کوکرم، سخنگوی کمیته نجوم آماتوری انجمن نجوم ایران، گفتوگو کرده است. او در این گفتوگو، با زبانی ساده و علمی، به پرسشهایی پاسخ داد که بسیاری از ما درباره این شب ویژه داریم: چرا این شب بلندترین شب سال است؟ چه اتفاقی در آسمان میافتد؟ و چرا این شب برای نیمکره جنوبی زمین، کوتاهترین شب سال است؟
شب یلدا از نظر نجومی دقیقا چه رخدادی است و چه جایگاهی در آسمان دارد؟
در نجوم، ما در کره آسمان (همان کره فرضی سماوی) نقطهای داریم که به آن «نقطه انقلاب زمستانی» گفته میشود. این نقطه روی دایرةالبروج قرار دارد. دایرةالبروج همان مسیر حرکت ظاهری خورشید در آسمان است که خورشید در طول یک سال آن را طی میکند. خورشید هنگام حرکت ظاهری خود، در بخشهایی از این مسیر در نیمکره شمالی آسمان و در بخشهایی دیگر در نیمکره جنوبی آسمان قرار میگیرد.
در دو روز از سال، خورشید دقیقا روی استوای آسمان قرار میگیرد. این دو روز، اول فروردین و اول مهرماه هستند که در آنها طول شب و روز تقریبا برابر میشود. اما زمانی که خورشید بیشترین پیشروی خود را در نیمکره جنوبی آسمان انجام میدهد، بیشترین فاصله زاویهای را از قطب شمال آسمان پیدا میکند. نتیجه این وضعیت، کوتاه شدن طول روز و در مقابل، بلندتر شدن طول شب در نیمکره شمالی زمین است.
بازنمایی دیگر این ماجرا را در شکل بلندتر شدن طول شب میبینیم. در این زمان، خورشید در طول روز فقط یک کمان کوتاه را در آسمان طی میکند. به همین علت، طول سایهها در لحظه ظهر به بیشترین مقدار خود در طول سال میرسد. این شرایط باعث میشود که ما شاهد بلندترین شب سال باشیم. در واقع، این رخداد دقیقا در لحظهای اتفاق میافتد که خورشید به نقطه انقلاب زمستانی میرسد.
لحظه دقیق وقوع انقلاب زمستانی امسال چه زمانی است و آیا این لحظه قابل محاسبه است؟
لحظه رسیدن خورشید به نقطه انقلاب زمستانی، دقیقا مانند لحظه تحویل سال، کاملا قابل محاسبه است. امسال این لحظه در ساعت ۱۸:۳۳ دقیقه به وقت ایران رخ میدهد. این زمان یک لحظه کاملا نجومی و محاسباتی است و بر اساس موقعیت دقیق زمین و خورشید تعیین میشود.
آیا طول شب یلدا نسبت به شبهای قبل آن تفاوت محسوسی دارد؟
طول شب یلدا نسبت به شب قبل از آن معمولا فقط حدود یک تا دو ثانیه تفاوت دارد. گاهی نیز پیش میآید که طول این شب با شب اول دیماه تقریبا برابر باشد. به همین علت، در برخی منابع به صورت اصطلاحی گفته میشود که «دو شب یلدا» وجود دارد؛ اما از نظر آیینی و فرهنگی، ما همان شب سیام آذرماه را بهعنوان شب یلدا در نظر میگیریم.
آیا شب یلدا فقط برای ایران و نیمکره شمالی معنا دارد؟
بله، وقتی ما در ایران و به طور کلی در نیمکره شمالی زمین شب یلدا را تجربه میکنیم و بلندترین شب سال را داریم، در نیمکره جنوبی زمین دقیقا شرایط برعکس است. در همان زمان، ساکنان نیمکره جنوبی شاهد بلندترین روز سال و کوتاهترین شب سال هستند. بنابراین، شب یلدای سیام آذرماه تنها برای ساکنان نیمکره شمالی معنا دارد و در نیمکره جنوبی، این شب معادل شرایط سیویکم خردادماه ماست.
زمین در این زمان از سال در چه وضعیتی نسبت به خورشید قرار دارد؟
نکته مهم این است که معمولا در فصل زمستان نیمکره شمالی؛ یعنی در دیماه، زمین در نزدیکترین فاصله مداری خود نسبت به خورشید قرار میگیرد. در حال حاضر، فاصله زمین تا خورشید حدود ۱۴۷ میلیون و ۳۰۰ هزار کیلومتر است، در حالی که فاصله متوسط زمین تا خورشید حدود ۱۵۰ میلیون کیلومتر برآورد میشود. این موضوع نشان میدهد که سردی زمستان ارتباطی با فاصله زمین از خورشید ندارد بلکه به زاویه تابش خورشید مربوط است.
انتهای پیام/