بازگشایی دوباره بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی؛ گنجینهای زنده از عرفان و تاریخ ایران
به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، در قلب اردبیل، جایی که تاریخ و عرفان به هم گره خوردهاند، مجموعهای قرار دارد که بیش از هفتصد سال حافظ رازهای یک طریقت بزرگ است؛ بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی. این مجموعه نه تنها آرامگاه جد خاندان صفوی، بلکه یادگاری از شکوه عصر صفوی و یکی از شاخصترین آثار ثبتشده ایران در میراث جهانی یونسکو به شمار میرود. معماری منحصربهفرد، تالارهای تاریخی، اشیای نفیس و حضور آرامگاههای بزرگانی، چون سرداران جنگ چالدران، این مکان را به یکی از مهمترین مقاصد فرهنگی و تاریخی ایران تبدیل کرده است. در گفتوگویی با ماهرخ قضاییه، کارشناس حوزه موزهداری و باستانشناسی، زوایای کمتر دیدهشده این مجموعه را مرور میکنیم.
شیخ صفی؛ عارف قرن هشتم با «چشم برزخی»
شاید کمتر مکانی در ایران تا این اندازه با نام یک عارف گره خورده باشد. قضاییه در معرفی جایگاه شیخ صفی میگوید: شیخ صفیالدین اردبیلی از عرفای بزرگ قرن هشتم است. او مقام قطبالعارفین داشت، چشم برزخی او را متمایز میکرد و از همان ابتدا شخصیتی شاخص در طریقت بود. شاگردی شیخ زاهد گیلانی، استاد برجسته آن دوران، مسیر او را روشن کرد. شیخ همزمان با اولجایتو، آخرین ایلخان مغول، میزیست و بعدها بهعنوان جد شاهان صفوی شناخته شد.
این پیوند میان طریقت و سیاست، در نهایت زمینهساز پیدایش سلسلهای شد که قرنها سرنوشت ایران را رقم زد.
گذر در تالار چینیخانه؛ شکوهی از چین تا جاده ابریشم
یکی از بخشهای خیرهکننده مجموعه، تالاری است که به «چینیخانه» شهرت دارد. قدمت آن به ۴۰۰ سال پیش، در دوران شاهعباس اول بازمیگردد. وقتی وارد تالار میشوید، چشمها ناخودآگاه به طاقچهها و محفظههایی دوخته میشود که دور تا دور بنا را فرا گرفتهاند.
قضاییه میگوید: در این محفظهها بیش از ۱۲۰۰ قطعه چینی آبی و سفید دیده میشود. اینها هدیه امپراطوران چین به شاهعباس بودند، به پاس امنیتی که او در مسیر جاده ابریشم ایجاد کرده بود. از همینرو، چینیخانه نماد ارتباط فرهنگی و اقتصادی ایران با شرق دور به شمار میآید.
بازدیدکننده در این تالار، نه فقط ظروف چینی را تماشا میکند، بلکه ردپای تاریخ تجارت جهانی، دیپلماسی فرهنگی و شکوه صفویان را لمس میکند.
خرقهای با هفت قرن قدمت
در میان ویترینهای مجموعه، یکی از ارزشمندترین اشیا قرار دارد؛ لباسی که روزگاری بر تن شیخ صفی بوده است. قضاییه توضیح میدهد: این خرقه از پارچه کتان است و بیش از هفتصد سال قدمت دارد. اصل آن از شیخ زاهد گیلانی به شیخ صفی رسید و طی شش نسل میان استادان طریقت منتقل شد. بزرگی اندازه لباس به مقام عرفانی شیخ بازمیگردد و نه به جثه او. این خرقه زمانی به دستور شاهعباس به کاخ چهلستون اصفهان منتقل شد، اما بعدها دوباره به اردبیل بازگردانده شد.
این لباس تنها یک پارچه کهنه نیست؛ نماد انتقال معنوی و استمرار یک طریقت است.
آرامگاهها و «شهیدگاه» چالدران
بخش دیگری که به بقعه روحی تازه میبخشد، آرامگاههای اطراف شیخ است. در پشت بنا قبرستانی وجود دارد که به دستور شاه اسماعیل صفوی، محل دفن سرداران جنگ چالدران شد. همین امر سبب شد محوطه به «شهیدگاه» معروف شود.
قضاییه میافزاید: شاه اسماعیل، سرداران جنگ چالدران را به این مکان منتقل کرد تا یاد آن نبرد در تاریخ ثبت شود. به همین دلیل، این قبرستان نه فقط یک گورستان ساده، بلکه نماد فداکاری و مقاومت در برابر دشمنان است.
معماری و تالارهای تاریخی؛ از آشپزخانه تا شربتخانه
مجموعه شیخ صفی تنها یک مقبره نیست، بلکه شبکهای از بناهای تاریخی را در خود جای داده است. کاوشهای سال ۸۵ نشان داد که زیرزمین بقعه، بقایای آشپزخانه، حمام، شربتخانه و حتی نانوایی وجود دارد. این نشان میدهد که مجموعه، ساختاری جامع داشته و علاوه بر کارکرد مذهبی و عرفانی، به نیازهای روزمره پیروان و ساکنان خود نیز پاسخ میداده است.
مرمتها و تغییرات معاصر
به گفته قضاییه: در دو دهه اخیر، مرمتهای متعددی روی بنا انجام شده و آخرین بار در سال ۹۷ با نظارت آقای رجبی صورت گرفت. البته ما بهعنوان متخصصان موزهداری و باستانشناسی در کار مرمت دخالت نمیکنیم. اکنون بسیاری از اشیای کشفشده در مخازن قرار دارند؛ نزدیک به دو تا سه میلیون اثر در حال ثبت و شناسنامهدار شدن هستند. بخشی از این اشیا در ویترینها به نمایش درآمده، اما موزه باستانشناسی مجموعه هنوز بسته است.
ثبت جهانی و ارزش بینالمللی
بقعه شیخ صفیالدین در سال ۲۰۱۰ به ثبت جهانی یونسکو رسید. این ثبت، نه تنها جایگاه مجموعه را در سطح ملی تثبیت کرد، بلکه آن را به میراثی جهانی تبدیل ساخت. امروز، هر بازدیدکنندهای که وارد این مجموعه میشود، بخشی از تاریخ و فرهنگ مشترک بشری را تجربه میکند.
بازگشایی پس از تعطیلی
بقعه در سالهای اخیر بارها به دلایل مختلف، از جمله جنگ دوازده روزه و روند مرمت، تعطیل شده بود. اما اکنون با بازگشایی دوباره، بخشی از اشیا در ویترینها قرار گرفته و مقبره شیخ برای بازدید عموم باز است. این بازگشایی فرصتی تازه برای گردشگران و پژوهشگران فراهم کرده تا بار دیگر با تاریخ زنده اردبیل دیدار کنند.
قضاییه درباره کاوشهای انجامشده در بخش پشت بقعه توضیح میدهد: آخرین کاوشهای جدی در سال ۸۵ انجام شد و طی آن، پیِ بناهای قدیمی مانند آشپزخانه، حمام، شربتخانه و حتی نانوایی از زیرزمین بیرون آورده شد. این بخش اکنون در اختیار یگان حفاظت است و امکان بازدید عمومی ندارد. از آنجا که اشیای کشفشده در حال ثبت و شناسنامهدار شدن هستند، موزه باستانشناسی مجموعه همچنان تعطیل است و تنها مقبره شیخ برای بازدیدکنندگان باز است. در مخازن اینجا نزدیک به دو تا سه میلیون اثر نگهداری میشود و هفته گذشته بخشی از اشیا دوباره به ویترینها بازگشتند. این مجموعه که در سال ۲۰۱۰ به ثبت جهانی یونسکو رسید، همچنان ظرفیتهای بیپایانی برای معرفی تاریخ و فرهنگ ایران دارد.
نتیجه؛ حافظهای زنده از عرفان و ایران
بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی، تنها آرامگاه یک عارف بزرگ نیست؛ بلکه مکانی است که عرفان، تاریخ، سیاست، هنر و فرهنگ ایران را در هم تنیده است. از چینیخانهای که روایتگر روابط ایران و چین است تا شهیدگاه چالدران، از خرقه هفتصد ساله تا تالارهای تاریخی و معماری صفوی، همه و همه نشان از تداوم یک هویت دارند. بازگشایی دوباره این مجموعه جهانی، نه تنها فرصتی برای گردشگران است، بلکه یادآوری است از اینکه چگونه تاریخ و عرفان میتوانند در یک مکان به زبان واحد سخن بگویند.
انتهای پیام/