«دیپلماسی انرژی؛ از ضرورت‌های راهبردی تا فرصت‌های فراسرزمینی»

به گزارش خبرگزاری آنا، ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز جهان، همواره انرژی را نه تنها منبع اصلی درآمد ارزی بلکه ابزاری برای حضور در معادلات سیاسی و اقتصادی جهانی دانسته است. در دهه‌های اخیر و به‌ویژه در شرایط تحریم، اهمیت «دیپلماسی انرژی» دوچندان شده و به‌عنوان یکی از محور‌های اصلی تعاملات خارجی کشور مطرح بوده است. این ظرفیت یکی از ابزار‌های کلیدی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است تا با اتکا بر آن، علاوه بر تأمین منافع ملی، جایگاه کشور را در نظام بین‌الملل ارتقا دهد. تحولات ژئوپلیتیک، تغییر معادلات عرضه و تقاضا و رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منابع انرژی، باعث شده نقش ایران به‌عنوان کشوری با ذخایر عظیم نفت و گاز، بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. در این میان، نگاه فعال به دیپلماسی انرژی نه تنها یک انتخاب بلکه ضرورتی برای توسعه پایدار و تحقق اهداف کلان کشور به شمار می‌رود.

کشورمان با برخورداری از دومین ذخایر گاز جهان و منابع گسترده نفتی، ظرفیت ویژه‌ای برای تأثیرگذاری بر معادلات انرژی دارد. بهره‌گیری از این مزیت، علاوه بر تأمین درآمد پایدار، می‌تواند جایگاه کشور را در معادلات ژئوپلیتیکی تثبیت کند. دیپلماسی انرژی علاوه بر این مزیت کلان، ابزاری برای مقابله با فشار‌های تحریمی، ایجاد پیوند‌های راهبردی با کشور‌های همسایه و تقویت امنیت ملی محسوب می‌شود

اهمیت دیپلماسی انرژی و ضرورت‌های موجود

دیپلماسی انرژی برای ایران به معنای بهره‌برداری از ظرفیت‌های نفت، گاز و فرآورده‌های پالایشی در جهت افزایش قدرت چانه‌زنی سیاسی و اقتصادی است. این رویکرد می‌تواند، ضمن ایجاد بازار‌های جایگزین، وابستگی به خریداران سنتی را کاهش داده و درآمد ارزی را حتی در شرایط تحریم تأمین کند و در وهله بعدی با به کار گیری توان فنی و مهندسی کشور در پروژه‌های بین‌المللی، زمینه گسترش نفوذ ژئواکونومیک ایران را فراهم می‌کند. در شرایطی که فشار تحریم‌ها ادامه دارد و دسترسی ایران به بازار‌های سنتی نفت محدود شده، ایجاد مسیر‌های صادراتی تازه و همکاری‌های فنی با کشور‌های دیگر ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. علاوه بر آن، افزایش رقابت جهانی در حوزه انرژی‌های نو و کاهش تدریجی سهم نفت خام در سبد جهانی، ایجاب می‌کند که ایران به سمت تثبیت جایگاه خود در زنجیره ارزش نفت و گاز حرکت کند. نظام استکباری بین الملل با اعمال تحریم‌های مختلف و گسترش آن در طول سال‌های اخیر، طبیعتا نقش مخربی را در صنعت نفت، صادرات و سرمایه گذاری در آن پدید آورد و وضعیت اقتصادی نابسامانی را برای کشور و مردم رقم زد.

با نگاهی به سیاست‌های نفتی دولت‌های مختلف، اقدامات انجام شده از دولت دوازدهم که در قالب برجام، در صدد تنش زدایی با کشور‌های اروپایی و امریکایی بود تا آثار تحریم را کاسته و رونقی به وضع اقتصاد دهد را مورد بررسی قرار داده‌ایم تا مجموعه‌ای از سیاست‌هایی که به منظور مدیریت و بهینه‌سازی منابع انرژی، کاهش تنش‌ها و تقویت همکاری‌های بین‌المللی در این حوزه است را مورد ارزیابی قرار دهیم. دولت حسن روحانی، تمرکز اصلی بر مذاکرات هسته‌ای و بازگشت به بازار‌های رسمی را در دستور کار قرار داده و با انعقاد قرارداد‌هایی با شرکت‌های بزرگ خارجی همچون توتال برای توسعه میادین گامی را در جهت افزایش سهم ایران در بازار‌های جهانی برداشت که این اقدام و سایر توافق‌های انجام شده، به دلیل بازگشت تحریم‌های آمریکا متوقف شد و پروژه‌های فراسرزمینی غالبا در سطح مذاکره باقی ماند و به اجرا نرسید و تبعات این پرونده‌های باز و اعتماد افراطی به دولت‌های غربی و امضای آنها کماکان، منافع ملت ایران را به گروگان گرفته است تا اینکه با تشکیل دولت سیزدهم و تغییر رویکرد، دیپلماسی انرژی فعال‌تر شد و حضور ایران در پروژه‌های پالایشگاهی ونزوئلا از مهم‌ترین دستاورد‌های شهید خدمت است که با اعزام متخصصان و تجهیزات، بخشی از پالایشگاه‌های این کشور بازسازی شده و به تولید بازگشت. همچنین قرارداد‌های سوآپ گاز با کشور‌های منطقه و افزایش صادرات نفت خام و فرآورده‌ها به ثبت رسید. این اقدامات نشان داد حتی در شرایط تحریم هم می‌توان از ظرفیت‌های فنی کشور برای بازارسازی استفاده کرد و به گواه کارشناسان اقتصادی منتقد دولت سیزدهم، اقتصاد ایران به دلیل نگاه به ظرفیت‌های موجود در منطقه و متحدان فرامنطقه‌ای رشد کرد. تشکیل دولت چهاردهم نیز نگاه‌ها و اقدامات در این خصوص را متحول کرد و بنا بر ارزیابی‌های صورت گرفته، بازنگری در اولویت‌ها و افزایش بهره‌وری پالایشگاه‌های داخلی از سیاست‌های این دولت در عرصه انرژی است و همین امر زمینه توقف یا کندی پیشرفت در برخی پروژه‌های فراسرزمینی را به دنبال داشته است. دولت چهاردهم اکنون در نقطه تصمیم‌گیری است که آیا مسیر همکاری‌های فراملی دولت پیشین را ادامه دهد یا منابع را صرفاً بر داخل متمرکز کند.

فرصت‌های موجود در حوزه فرا سرزمینی

با وجود محدودیت‌های موجود ناشی از تحریم‌های ظالمانه، اما فرصت‌های مهمی برای کشورمان وجود دارد که با عنایت به آنها می‌توان ضمن تثبیت روابط بین‌المللی در این حوزه، سایه تحریم‌ها را از سر کشور برداشت و با ابتکار عمل فرصت‌های نوینی برای ارتقای اقتصادی کشور خلق کرد که از جمله آنها می‌توان به کشور‌های آمریکای لاتین به‌ویژه ونزوئلا اشاره کرد که مورد آموزن هم قرار گرفته است؛ این کشور ظرفیت پالایشگاهی بالایی دارد که نیازمند تعمیر و بازسازی است و می‌تواند بازار پایداری برای نفت ایران فراهم کند. کشور‌های نوظهور آفریقایی یکی دیگر از این بازار‌های بالقوه هستند، زیرا از پالایشگاه‌های کوچک و متوسط‌ی برخوردارند و توسعه آنها را در دستور کار دارد و با صدور خدمات فنی و سرمایه‌گذاری به این مناطق می‌توانیم حضور خود در این قاره را تثبیت کرده و فضای تبادلاتمان را گسترش دهیم. انعقاد توافق‌نامه‌های دوجانبه و چندجانبه و قرارداد‌های سوآپ گاز و فرآورده به منظور مبادله فناوری، سرمایه‌گذاری مشترک و تأمین امنیت انرژی از دیگر ابزار‌های قابل استفاده برای تثبیت نقش منطقه‌ای ایران در آسیای میانه و قفقاز است که نباید از آن غافل شد و در پایان می‌توان به بازار‌های فرآورده‌ای اشاره کرد که در شرایط مانع تراشی‌ها در مسیر صادرات صرف نفت خام می‌تواند زمینه حضور در پروژه‌های تولید بنزین و فرآورده در کشور‌های دیگر را فراهم و ارزش افزوده و امنیت بیشتری برای صادرات ایران ایجاد کند. افزایش نقش ایران در سازمان‌های بین‌المللی مرتبط با انرژی و گسترش همکاری‌های فناورانه و سرمایه‌گذاری مشترک در حوزه انرژی‌های نو و تجدیدپذیر از دیگر فرصت‌های فرامرزی است که می‌تواند نقش ژئوپولیتکی ایران را مستحکم و ظرفیت‌های جدیدی را شکوفا کند.

به طور کلی دیپلماسی انرژی، نه‌تنها ابزاری برای توسعه اقتصادی بلکه راهبردی برای افزایش قدرت ملی ایران است. تداوم این مسیر مستلزم هماهنگی دستگاه‌های سیاست خارجی و اقتصادی، نگاه راهبردی به تحولات جهانی و استفاده حداکثری از فرصت‌های موجود در حوزه فرامرزی خواهد بود و تجربه سال‌های اخیر به روشنی نشان داده که دیپلماسی انرژی می‌تواند در شرایط تحریم هم به‌عنوان ابزار کارآمدی برای درآمدزایی، بازارسازی و افزایش قدرت سیاسی ایران عمل کند. دولت‌های مختلف هر یک رویکرد خاصی در این مسیر داشته‌اند، اما امروز بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارد که ایران از فرصت‌های فراسرزمینی برای تثبیت جایگاه خود در معادلات جهانی انرژی استفاده کند.