قم، سرزمین "حلوای قمی" دیروز؛ دیار "سوهان" امروز

به گزارش خبرنگار فرهنگی آنا، مرکز استان قم با مرکزیت قم دارای مساحت 11316 کیلومتر مربعی است. استان قم آب و هوایی گرم و خشک دارد و به همین دلیل تمام فصول سال مناسب برای سفر به آن هستند.

محدوده جغرافیایی این استان از شمال به استان تهران، از شرق به استان سمنان، از جنوب به استان اصفهان و از غرب به استان مرکزی محدود می‌شود.

جاذبه‌های شاخص استان

خانه حکیم ملاصدرا، بیت حضرت امام خمینی (ره)، مسجد صاحب الزمان (عج) یا مسجد جمکران، آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) و موزه آستانه، تپه تاریخی قلی درویش، کاروانسرای تاریخی پاسنگان، کاروانسرای تاریخی دیرگچین، تیمچه بزرگ، منطقه حفاظت شده پلنگ دره، مناطق ییلاقی خلجستان، منطقه ییلاقی کهک و روستاهای اطراف و دریاچه حوض سلطان از مناطق گردشگری این استان به شمار می‌روند.

موقعیت طبیعی

بخشی از محدوده استان قم به ویژه دهستان قم‌رود در محدوده پارک ملی کویر قرار دارد . قم به دلیل داشتن مناطق و روستاهای متنوع در موقعیت‌های مختلف جغرافیایی دارای آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی است و آب و هوای روستاهای آن از کویری و بیابانی تا سرد و کوهستانی تغییر می‌کند و بر اساس همین تنوع اقلیمی، موقعیت کشاورزی و پوشش گیاهی آن نیز متفاوت شده است. گونه‌های کیلیا، سودا، گز، بادامک و پسته وحشی و گیاهانی که کاربرد دارویی و صنعتی دارند همچون خارشتر، پیچک، گراس، اشنان، اسپند، شیرخشت و شیرین بیان در استان قم وجود دارند که گونه‌های استان قم را تشکیل می‌دهند.

تاریخچه

مورّخان سابقة شهر قم را مربوط به پیش از اسلام مربوط می‌دانند، اما شهرت آن بیشتر به دوره بعد از اسلام است. در روایات افسانه‌ای بنای آن را به تهمورث نسبت داده‌اند. در سال 23 هجری قمری ابو موسی عبد ا... ابن قیس اشعری شهر را فتح کرد. در زمان خلافت مأمون مردم به سر کردگی یحیی ابن عمران از دادن خراج امتناع کردند. سپس خلیفه، حاکم باروی شهر را ویران کرد و اموال بسیاری را از مردم گرفت. بار دیگر در زمان معتز مردم سر به شورش برداشتند و خلیفه وقت حاکم عراق عجم را به سرکوبی آنها فرستاد و وی باروی شهر را که مجدداً ساخته شده بود ویران کرد. بر طبق روایات در سال 200 هجری قمری حضرت معصومه (س) به شوق دیدار برادرش، امام رضا (ع) عازم خراسان شدند، اما در نزدیکی شهر ساوه بیمار و به قم عزیمت کردند. در این شهر روح مقدس آن بانوی عظیم الشأن به ملکوت اعلی پیوست و در محل آستانه مدفون شدند.

قم تا اواخر قرن دوم هجری تابع اصفهان بود و حاکم مستقلی نداشت. در زمان هارون الرشید از اصفهان جدا شد. در زمان خلافت عباسی که آل علی (ع) مورد ظلم قرار می‌گرفتند بسیاری از سادات به قم پناه آوردند و از این تاریخ عقاید شیعه در اذهان مردم رسوخ کرد و این شهر مرکز شیعیان شد. قم در طول عمر خود از فتنه‌های مغول و تیمور آسیب‌های سخت دید و در زمان صفویه رو به آبادی گذاشت. در حمله افاغنه نیز بار دیگر ویران شد اما دوباره سر برداشت و از عهد قاجاریه تاکنون رونق آن روز به روز رو به افزایش است. این شهر در حال حاضر با توجه به جایگاه حرم حضرت معصومه، مسجد مقدس جمکران، حوزه گرانقدر علمیه و علما اعلام و مردمان خونگرم، با فرهنگ و البته پیرو ولایت از هر نظر در شمار شهرهای مشهور ایران قرار دارد.

موسیقی

موسیقی محلی: هیچ کس تصور نمی‌کند در یک چنین استان کوچکی بتوان گونه‌های متنوع و جذابی از موسیقی بومی و سنتی پیدا کرد. اجرای گروه موسیقی چوگور از شهر قم که در واقع متعلق به شاهسون‌های مقیم این منطقه بود، رنگی دیگر از موسیقی قومی و بومی ایران را به نمایش گذاشت. پس از آن گروه کوبه‌ای «ضرب سماع» به سرپرستی سید حمید شاه احمدی و آواز و ضرب زورخانه سید محمدعلی اسحاقی اجرای زیبایی از موسیقی کوبه‌ای و آواز نوا ارایه کردند.

صنایع دستی

سفال و سرامیک، لعاب خشک (خرمهره)، قالی بافی، منبت چوب، نقاشی پشت شیشه،حَجاری سنتی (سنگ تراشی)، تزئینات وابسته به معماری صنایع دستی شاخص استان هستند.

قالی: طرح‌های متدوال در قالی قم عبارتند از: بندی خشتی، بته ای، درختی، شکارگاه، هندسی جوشقانی، شاه عباسی لچک ترنج، شاه عباسی نشان، محرمات، محرابی ظل السلطانی.

خراطی چوب: تولید محصولات چوبی، توسط ابزار و وسایل مختلف و عمدتا به وسیله دستگاه خراطی اشیایی نظیر قلیان، گهواره، پایه آباژور ساخته و پرداخته می‌شود.

خرمهره سازی: اولین لعاب چشم‌نواز تمدن بشری است، که از حدود 6000 سال پیش در ایران تولید می شده است. محصولات خرمهره از جنس سیلیس است و با لعابی از اکسید مس و مواد دیگر پوشیده می‌شود.

سنگتراشی: مواد اولیه اصلی آن سنگ‌ها نظیر: فیروزه، سنگ مرمر،سنگ پشم، سنگ سیاه،سنگ سفید تشکیل می‌دهد.

منبت کاری: طرح‌ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم، چکش، مغار و سایر ابزار نجاری بر روی چوب‌های مرغوب و با دوام شکل می‌پذیرد.

معرق کاری: ترسیم طرح‌ها ی سنتی بر روی زمینه چوبی و خالی کردن داخل خطوط طرح‌ها و پر کردن فضای خالی شده به وسیله قطعات آماده شده چوبی، سرامیک، فلزی، صدفی وسنگی.

شیشه گری: باشکل دادن مواد معدنی ذوب شده در کوره، نظیر سیلیس، خرده شیشه است که با استفاده از روش دمیدن توسط لوله مخصوص و ابزار دستی به آن شکل می‌دهند.

نقاشی سنتی: نقاشی روی چرم، پشت شیشه، روی شیشه، سفال و چینی که نقوش آن عبارتند از: ختایی، روی بند ختایی واسلیمی در یک فضای مشخص وهم چنین جانوری، منظره، شکارگاه و...

بافته‌های سنتی: با استفاده از ابزار دستی بر مبنای طرحی ساده، محصول بافته می‌شود و این بافته ها غالبا برای تزیینات لوازم منزل، شال، سجاده، نوارهای تزئینی و...به کار می‌رود.

مروابافی: بافت رشته‌های حاصل از الیاف سلولزی به کمک دست و ابزار ساده دستی است که محصولات مختلفی نظیر انواع سبد، انواع ظروف، مبلمان و.. تولید و عرضه می‌شود.

چلنگری(تولیدات فلزی فرفوژه): اصطلاحا تولید محصولات فلزی از میلگردها ویا پروفیل‌های سبک را که عموما جنبه تزیینی دارند، فرفوژه می‌نامند.

قلم زنی روی فلزات: طرح‌ها ونقوش سنتی با استفاده از قلم، چکش وسایر ابزار دستی بر روی اشیا ساخته شده از فلز یا آلیاژ شکل می‌گیرد.

ادبیات قومی

132 گویش در اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان قم گردآوری شده است. از 160 روستای این استان 132 نمونه گویشی گردآوری شده است که در میان آنها گویش‌های ترکی، ترکی قشقایی، کردی، خلجی، بختیاری و کله کوی شیرازی به چشم می‌خورد که گردآوری آنها یک ماه به طول انجامیده است. گردآوری گویش‌های منطقه جعفریه استان قم هنوز انجام نشده است. در تمام قسمت‌های قم زبان ارتباطی همان فارسی رایج است که مورد استفاده قرار می‌گیرد اما مهاجران ساکن این منطقه علاوه بر زبان فارسی به گویش و لهجه خاصی نیزسخن می‌گویند. مثلا عرب‌ها به زبان عربی، افغان‌ها به زبان پشتو و ترک‌ها به زبان ترکی. خلج‌ها که در فاصله سده های یازدهم تا چهاردهم در این منطقه اسکان یافته‌اند به گویش خاص خود تکلم می‌کنند که به گروه زبان‌های ترکی تعلق دارد. سایر گروه‌ها ترک زبان ایران به دشواری قادر به درک زبان خلجی هستند و زبان سخت و نا آشنایی است.

آیین‌ها

مراسم یادمان ورود حضرت معصومه (س) به قم: روز بیست و سوم ربیع الاول سال 201 ه.ق روز ورود حضرت معصومه (س) از مسیر ساوه به قم است. در این روز مردم قم به اتفاق موسی بن خزرج، که از بزرگان قم و از ارادتمندان به اهل بیت (ع) بود، تا بیرون شهر به استقبال آن حضرت می‌روند و موسی بن خزرج که افسار شتر حضرت را به دست داشت، آن بانوی بزرگوار را به منزل شخصی خود هدایت می‌کنند. همه ساله، خادمان حرم آن حضرت در این روز طی یک حرکت نمادین، به استقبال آن حضرت می‌روند و این روز را گرامی می‌دارند.

لاله گردانی: مراسم لاله گردانی یا شمعدان‌گردانی حرم حضرت معصومه (س) از جمله مراسم‌های زیبا و دیدنی است. این مراسم مخصوص خادمان حرم است که هنگام تغییر کشیک انجام می‌شود.

سر درختی: این مراسم در اوایل بهار در روستای وشنوه قم برای در امان ماندن باغ‌ها از گزند سرما اجرا می‌شود. به این منظور با هزینه اهالی گاوی خریداری می‌شود. سپس دستمال سبز رنگی به دور گردن گاو بسته می‌شود و آن را در روستا می‌گردانند. در مرحله بعد گاو را در امامزاده قربانی می‌کنند و از گوشت آن حلیم می‌پزند و در بین اهالی تقسیم می‌کنند.

غذاهای محلی

در قم علاوه بر تهیه و مصرف همه غذاهای رایج در کشور ایران، برخی غذاها و نان‌های محلی نیز تهیه می‌شوند که انواع آش و آب گوشت ازجمله غذاهای یاد شده هستند.

آب گوشت هویج برگه، آب گوشت بزباش، آب گوشت قونبیط (که بیشتر در ماه مبارک رمضان و بر سر سفره افطار مصرف می‌شود)، آش اوماج، آش پتله (جو)، آش سنگک، آش شله، آش قارقورت، آش گندم، آش اسفندی، آش جو، آش قنبیط، آش بی بی فاطمه، مزگو، دم پختی (دم پختک)، دم پزک، پلته پلو، کباب، شامی، کوفته، کال جوش(کله جوش)، اشکنه، قورمه، کاچی، زیره داغ، حلیم لوبیا و شیر برنج.

سوغات

صنایع دستی قم همچون قالی، سرامیک به همراه سجاده، مهر و تسبیح مهم‌ترین سوغات قم محسوب می‌شوند. یگانه سوغات ویژه شهر مذهبی قم که به نوعی نماد خوراکی این شهر محسوب می‌شود سوهان آن است. در حدود یک قرن پیش نوعی حلوا و شیرینی خانگی و محلی در قم طبخ می‌شد و به حلوای قمی مشهور بود و به ندرت توسط مغازه های عطاری عرضه می‌شد.

معروف است که به هنگام حضور مظفرالدین شاه قاجار در قم از وی توسط حلوای قمی پذیرایی شد و وی پس از صرف حلوای قمی گفت: «این حلوا مثال سوهان غذای مرا بریده و هضم کرد.» آنگاه مقدار زیادی از این حلوا را به عنوان سوغات با خود برد، از آن پس عنوان سوهان بر این شیرینی نهاده شد و به تدریج به عنوان نماد و سوغات شهر مذهبی قم با نیت تبرک درآمد. به شکلی که امروزه نزدیک به 400 واحد پخت سوهان در قم مشغول به کار هستند که از طریق 2500 واحد فروش ماهیانه 300 تن سوهان عرضه می‌کنند.