شب قدر، کدام شب است؟

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم
إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ﴿١﴾ وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ ﴿٢﴾ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿٣﴾ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ ﴿۴﴾ سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ ﴿۵﴾
ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم! (۱) و تو چه مى‏دانى شب قدر چیست؟! (۲) شب قدر بهتر از هزار ماه است! (۳) فرشتگان و «روح‏» در آن شب به اذن پروردگارشان براى (تقدیر) هر کارى نازل می‌‏شوند. (۴) شبى است سرشار از سلامت (و برکت و رحمت) تا طلوع سپیده! (۵)
مفسرین دو معنا برای کلمه «قدر» ذکر کرده‌اند.:
الف) نخست آن‌که «قدر»؛ را به معنای شرف و منزلت و عظمت دانسته‌اند. براساس این معنی شب «قدر»؛ شرافت و عظمت ویژه و بالایی داشته و این شب را می‌توان شب شرف نامید.

ب) برخی دیگر، با استفاده از روایاتی درباره ویژگی‌های شب قدر، گفته‌اند «قدر»؛ مصدری است مساوی با تقدیر. براساس روایات فراوان، در شب قدر، تقدیرات سال آینده تعیین می‌‏شود.

این دو معنای کلمه قدر با هم منافات ندارند چرا که «قدر»؛ به معنای شرف باشد ولی تقدیرات عالم نیز در این شب انجام پذیرد.

قطعیت وجود شب قدر در ماه رمضان

از آیات کریمه قرآن نیز استفاده می‌‏شود، نزول قرآن و شب قدر، در ماه رمضان است. خدا در سوره بقره می‌‏فرماید: قرآن در ماه رمضان نازل شد: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» (بقره/۱۸۵)؛ در سوره قدر هم می‌‏فرماید «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ» (قدر/۱)؛
از کنار هم قرار دادن این دو آیه مشخص می‌شود که شب قدر در ماه رمضان است.

شب قدر کدام شب است؟

در روایتی درباره تعیین شب قدر آمده است: مقدّرات سال در شب نوزدهم تقدیر می‌‏ شود؛ «قُسِمَ فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَ کُتِبَ فِیهَا الاجَالُ وَ خَرَجَ فِیهَا صِکَاکُ الْحَاجِّ» (مستدرک‏ الوسائل، ج ۷، ص ۴۷۰، باب تعیین لیلة القدر)؛ در شب نوزدهم ارزاق، درآمد‌ها و روزی افراد و همچنین مدت حیات و زندگی آنان تا سال آینده تعیین می‌شود. علاوه بر آن در شب نوزدهم مشخص می‌شود که چه کسانی در آن سال به حج می‌‏ روند.

سپس در شب بیست و یکم آنچه در شب نوزدهم مقدر شده، بر آن ابرام و تأکید می‌‏شود. این به این معناست که در شب بیست و یکم آنچه در شب نوزدهم تعیین و مقدر شده، قابل تغییر است، آنچه که از شب نوزدهم تا شب بیست و یکم مقدر شده و تغییر یافته، در شب بیست و یکم ثبت شده و در شب و بیست و سوم قطعی، نهایی و امضا می‌‏شود.

بر اساس این روایت هر سه شب از شبهای قدر به شمار می‌آیند ولی در شب بیست و سوم مقدرات سال آینده انسان نهایی می‌شود.

چرا شب قدر بصورت قطعی مشخص نشده است؟

در روایتی می‌خوانیم که از حضرت علی (ع) در خصوص شب قدر سؤال شد. حضرت فرمود: «مَا أَخْلُو مِنْ أَنْ أَکُونَ أَعْلَمُهَا فَأَسْتُرَ عِلْمَهَا وَ لَسْتُ أَشُکُّ أَنَّ اللَّهَ إِنَّمَا یَسْتُرُهَا عَنْکُمْ نَظَراً لَکُمْ لِأَنَّکُمْ لَوْ أَعْلَمَکُمُوهَا عَمِلْتُمْ فِیهَا وَ تَرَکْتُمْ غَیْرَهَا وَ أَرْجُو أَنْ لَا تُخْطِئَکُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.» «خالی از این نیستم که آن را بدانم و از شما پنهان کنم. شک ندارم که خداوند به خاطر کمک کردن و مهلت دادن به شما آن را از شما می‌پوشاند، چون اگر آن را به شما اعلام می‌کرد، در‌‌ همان شب عمل می‌کردید و در غیر آن شب، عبادت را ترک می‌کردید و امید آن دارم که اگر خدا بخواهد، شب قدر را به خطا نگیرید. (محمدی ری شهری، ماه خدا (ترجمه جواد محدثی)، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۳ش، ج۲، از ص ۷۷۴ تا ص ۷۹۴.)

اهمیت شب بیست و سوم بیشتر است

گرچه در تعیین شب قدر اختلاف نظر است، ولی از مجموع روایت‌های وارد شده در این موضوع و سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) و اصحاب می‌توان گفت که اهمیت شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان از شب نوزدهم و بیست یکم بیشتر است.

شواهدی این امر را تایید می‌کند

۱- میزان اعمال این شب بیشتر از شب‌های دیگر ذکر شده از جمله:

الف) در شبهای نوزده و بیست و یکم یک غسل هنگام غروب آفتاب وارد شده ولی برای شب بیست و سوم دو غسل وارد شده یکی غروب آفتاب و دیگری وقت سحر و قبل از اذان صبح.

ب) همچنین دعا‌ها و اعمال خاصی برای شب بیست و سوم وارد شده که در شبهای قبل از آن نقل نشده بود:

خواندن سوره عنکبوت و سوره روم، خواندن هزار مرتبه سوره «قدر» و خواندن سوره «دخان»

۲- روایاتی که از سیره سول گرامی اسلام و ائمه معصومین در اهمیت شب بیست و سوم وارد شده است:

الف) از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که مردى به نام «جهنى» در ماه رمضان خدمت رسول خدا (صلى الله علیه وآله) آمد و به آن حضرت عرض کرد: «یا رَسولَ اللّه، إنّی رَجُلٌ شاسِعُ الدَّارِ فَأمُرنی بِلَیلَةٍ أنزِلُ فیها» من در بیرون مدینه به سر مى برم و شتر و گوسفند دارم که نمى توانم همه شب در مدینه حاضر شوم. دوست دارم شبى را به من معرّفى کنى تا آن شب را به مدینه بیایم و در نماز و عبادت حاضر باشم. حضرت او را به نزد خود فراخواند و به طور درگوشى آن شب را معرّفى کرد. «جهنى» نیز وقتى شب‌هاى بیست و سوم ماه رمضان فرا مى‌رسید، با همه خانواده و فرزندان و غلامان به مدینه مى آمد و آن شب را مى ماند و صبحگاهان به منزل خویش بر مى‌گشت. (مفاتیح الجنان، اعمال شب بیست و سوم ماه رمضان)

ب‌) در روایت دیگرى نقل شده است که رسول خدا (صلى الله علیه وآله) در شب بیست و سوم ماه رمضان به سر و روى خانواده‌اش آب مى‌پاشید تا به خواب نروند (و از فضیلت این شب بهره بگیرند).

ج) روایات متعدّد دیگرى نیز داریم که مى گوید: شب قدر، شب بیست و سوم است از جمله مرحوم «علاّمه مجلسى» نیز در «زاد المعاد» مى‌گوید: اکثر احادیث معتبر دلالت دارد که شب بیست و سوم، شب قدر است. و این دسته روایات می‌تواند بر اساس تثبیت و نهایی شدن مقدرات در این شب وارد شده باشند.

جمع بندی آنکه اگرچه شب‌های دیگر هم مهم هستند ولی شب بیست و سوم بسیار شب باعظمت و مهم تری است بنایراین توصیه می‌شود مومنان قدر این شب را بدانند و تلاش کنند از فیوضات این شب به نحو احسن و کامل‌تر بهره ببرند.

* مسئول امور فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی سلسله