چشم‌انداز صنعت متانول در ایران و جهان

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری آنا، متانول به عنوان محصولی بر پایه خوراک گاز طبیعی سهم قابل توجهی از تولید و صادرات محصولات صنعت پتروشیمی کشور را به خود اختصاص داده است. در حال حاضر ظرفیت تولید متانول در کشور حدود ۱۵/۷ میلیون تن در سال است که با بهره برداری از طرح‌های در حال اجرا، ظرفیت تولید این محصول به حدود ۳۶ میلیون تن در سال ۱۴۱۲ افزایش خواهد یافت. با توجه به برنامه‌های افزایش تولید این محصول در کشور و آثار آن، پایش وضعیت بازار و ساختار این صنعت اهمیت پیدا می‌کند.

در این راستا مرکز پژوهش‌های مجلس در پژوهشی با عنوان «الزامات توسعه پایین‌دست صنعت متانول و محدودیت‌های آن (۱): چشم‌انداز صنعت متانول در ایران و جهان» مطرح می‌کند که بهره‌برداری از فاز‌های پارس جنوبی و دسترسی به منابع گازی موجب هدایت سرمایه‌گذاری‌ها به تولید و صادرات محصولات پتروشیمی با پایه خوراک گازی ازجمله متانول شد، به‌طوری‌که در سال ۱۴۰۲ ظرفیت تولید متانول در کشور به ۱۵.۷ میلیون تن رسید. با توجه به تغییر شرایط و ارتباط این صنعت با موضوعات اساسی کشور ازجمله ناترازی گاز، بررسی وضعیت این صنعت حائز اهمیت است تا با اتکا به نتایج حاصل، راهبرد‌هایی برای توسعه هدفمند صنعت متانول در کشور پیشنهاد شود.

این گزارش بیان می‌کند که در سال ۲۰۲۲ مجموع ظرفیت اسمی واحد‌های تولیدکننده متانول در دنیا ۱۴۰ میلیون تن بوده که در همین سال عملکرد تولید ۹۲ میلیون تن بود. تقاضای متانول در سال ۲۰۲۲، حدود ۹۲ میلیون تن در سال بوده که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به ۱۱۰ میلیون تن برسد. همچنین با توجه به رشد هزینه‌های متانول و کاهش رشد ظرفیت‌های جدید، پیش‌بینی می‌شود قیمت متانول به‌سمت بالا تعدیل شود.

در این گزارش آمده است که در سمت عرضه، چین، خاورمیانه و آمریکای جنوبی به‌ترتیب با ۷۲، ۲۵ و ۱۱ میلیون تن ظرفیت اسمی متانول در سه جایگاه اول از این نظر قرار دارند. در سمت تقاضا، چین، آمریکای شمالی و اروپای غربی به‌ترتیب با ۵۵، ۸ و ۷.۵ میلیون تن تقاضا، پرمصرف‌ترین مناطق تقاضای متانول هستند.

این گزارش زنجیره ارزش متانول را به سه دسته سوخت (سوخت کشتی، سوخت هوایی، اختلاط با بنزین، بیو‌دیزل، MTBE، TAME و تولید فراورده‌های نفتی MTG)، صنایع شیمیایی (ازجمله: فرمالدهید، اسیداستیک، دی‌متیل‌اتر) و تبدیل متانول به الفین‌ها (MTO) تقسیم کرده و توضیح می‌دهد که آمار‌ها نشان می‌دهد کاربرد و تکمیل زنجیره ارزش متانول در هر سه بخش صعودی است؛ اما میزان افزایش در این بخش‌ها متفاوت خواهد بود.

این گزارش ادامه می‌دهد که بازار صنایع شیمیایی بسیار به وضعیت صنایع جهانی به‌خصوص وضعیت اقتصاد چین وابسته است. در بخش واحد‌های MTO و MTP نیز وضعیت به همین شکل است. چین بیشترین ظرفیت و طرح این واحد‌ها در جهان را دارد و با توجه به حجم سرمایه‌گذاری و بازارسازی مورد نیاز، به‌نظر نمی‌رسد کشور‌هایی که تاکنون در بازار متانول حضور نداشته‌اند به این طرح‌ها علاقه‌مند شوند. اما استفاده از متانول به‌عنوان سوخت (یا مکمل سوخت) موردی است که با توجه به سخت‌گیرانه‌تر شدن مقررات محیط زیستی قابل تأمل برای تمام کشور‌های جهان است و انتظار می‌رود بیشترین رشد بین مصارف پایین‌دست متانول را به خود اختصاص دهد.

در این گزارش آمده است که تجارت متانول در سال ۲۰۲۲، حدود ۳۳ میلیون تن بوده است. خاورمیانه با توجه به حجم بالای تولید و نبود ظرفیت پایین‌دستی مصرف متانول، با ۱۴.۳ میلیون تن صادرات، بزرگ‌ترین منطقه صادرکننده متانول است. آمریکای جنوبی و آسیای جنوب شرقی به‌ترتیب با ۵.۷ و ۲.۵ میلیون تن تن در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در سمت واردات، چین بزرگ‌ترین واردکننده متانول با میزان واردات ۱۲.۳ میلیون تن بوده که این حجم از واردات در کنار مقدار بالای تقاضا باعث تسلط چین بر بازار جهانی متانول شده است.

این گزارش بیان می‌کند که طی سال ۲۰۲۲، در خاورمیانه تعداد ۲۳ مجتمع در کشور‌های ایران، عربستان، قطر، عمان و بحرین با مجموع ظرفیت حدود ۲۵ میلیون تن فعال بودند که ۱۷.۵ میلیون تن متانول با نرخ متوسط عملیاتی ۷۰درصد تولید کردند. ۱۴.۳ میلیون تن معادل ۸۲ درصد از متانول تولید شده در منطقه به سایر مناطق به‌ویژه چین صادر شده است. ایران بیشترین سهم از صادرات متانول منطقه خاورمیانه را به خود اختصاص داده است.

این گزارش ادامه می‌دهد که در ایران یازده واحد تولیدکننده متانول وجود دارد که در سال ۱۴۰۲ مجموع ظرفیت اسمی آنها ۱۵.۷ میلیون تن بوده که با نرخ متوسط عملیاتی ۶۴ درصد نزدیک به ۱۰.۲ میلیون تن متانول در کشور تولید شد.

این گزارش مطرح می‌کند که مطابق برنامه ارائه شده توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی با اجرای ۹ طرح متانولی و تبدیل گاز به اتیلن و پروپیلن (GTPO) در دست اجرا، ظرفیت تولید متانول ایران در سال ۱۴۰۷ به ۲۹.۹ میلیون تن و با اضافه شدن پنج طرح دیگر ظرفیت تولید این محصول در سال ۱۴۱۲ به ۳۵.۹ میلیون تن افزایش خواهد یافت.

در این گزارش آمده است که مطابق گزارش شرکت ملی صنایع پتروشیمی برآورد می‌شود مقدار تولید واقعی در سال ۱۴۰۷ حدود ۱۹.۵ میلیون باشد که همچنان با توجه به عدم اجرای طرح‌های تکمیل زنجیره ارزش (تبدیل متانول به الفین و پروپیلن)، بخش قابل‌توجهی از متانول تولیدی کشور حدود ۱۲ میلیون تن صادر خواهد شد. گفتنی است، مقرر شده این روند با تکمیل و بهره‌برداری از طرح‌های تکمیل زنجیره ارزش تا پایان سال ۱۴۱۲ روند نزولی پیدا کند.

این گزارش توضیح می‌دهد که در سال ۱۴۰۲ از حدود ۱۰.۲ میلیون تن متانول تولیدی حدود ۷۰۰ هزارتن آن در داخل کشور مصرف شده و باقی صرف صادرات عمدتاً به مقصد چین می‌شود. در سال ۱۴۰۰ بیش از ۲۳ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی شامل ۹ میلیارد مترمکعب خوراک و ۱۴ میلیارد مترمکعب سوخت در صنعت پتروشیمی مصرف شده است. از کل عملکرد خوراک مصرفی ۶۹ درصد معادل ۶.۲ میلیارد مترمکعب و از کل عملکرد سوخت مصرفی ۱۱ درصد معادل ۱.۶ میلیارد مترمکعب در صنعت متانول مصرف شده است.

این گزارش بیان می‌کند که بررسی سبد تقاضای متانول در جهان نشان می‌دهد که به‌طور متوسط تقریباً ۵۱ درصد متانول به محصولات شیمیایی (ازجمله ۲۶ درصد فرمالدهید و ۹ درصد استیک اسید)، ۳۱ درصد به محصولات سوختی و ۱۸ درصد تبدیل به الفین می‌شود. در ایران از ۱۰.۲ میلیون تن متانول تولیدی پتروشیمی بندر امام حدود ۱۷۶ هزارتن و پتروشیمی شیمی‌بافت ۳۳ هزارتن متانول جهت تولید MTBE و پتروشیمی فناوران ۸۱ هزارتن برای تولید اسیداستیک مصرف می‌کنند.

این گزارش ادامه می‌دهد که پتروشیمی‌های نخل آسماری و اهتمام جم نیز در‌مجموع به ۶۴ هزارتن متانول جهت تولید فرمالین و اوره فرمالدهید نیاز دارند. حدود ۳۶۰ هزارتن متانول هم در بورس انرژی عرضه و مبادله شده و ۹۳ درصد متانول تولیدی (عمدتاً به چین) صادر شده است.

این گزارش مطرح می‌کند که نتایج بررسی طرح‌های آتی در دست اجرای این صنعت حاکی از آن است که تا پایان سال ۱۴۱۲ از کل متانول تولیدی برآورد شده به میزان ۲۳.۴ میلیون تن، حدود ۶۹ درصد (معادل ۱۶.۱ میلیون تن) تبدیل به الفین (MTO) و کمتر از یک میلیون تن به سایر محصولات شیمیایی و سوختی تبدیل و حدود ۶۰۰ هزارتن در سایر صنایع مصرف و مابقی صادر خواهد شد.

در این گزارش آمده است که سهم بالای تبدیل متانول به الفین در طرح‌های آتی صنعت متانول ایران، نسبت به متوسط سبد تقاضای متانول جهانی و حجم سرمایه‌گذاری مورد نیاز محل بررسی بیشتر است. تعدد واحد‌های متانولی در کشور بدون توجه به ظرفیت توسعه زنجیره پایین‌دست آن و تمرکز بر بازار انحصاری صادراتی چین از دیگر نقاط ضعف صنعت متانول کشور است؛ لذا تهیه «سند راهبردی توسعه صنعت متانول و زنجیره ارزش پایین‌دست آن» متناسب با وضعیت تأمین خوراک گاز طبیعی، توسعه ظرفیت صنایع پایین‌دست و نیازسنجی داخل و کشش بازار و پایش و رصد وضعیت بازار جهانی این محصول و زنجیره ارزش آن ضرورت دارد.