حفظ کرامت انسانی کودکان در جهان سه بعدی

خبرگزاری آنا ـ محمدمهدی سیدناصری (مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان): مفهوم «اخلاق زیستی» از دهۀ ۱۹۶۰ میلادی، درست زمانی که آگاهی‌های عمومی نسبت به مسائل اخلاقی در مراقبت سلامت و علوم زیست‌پزشکی به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش یافت، مورد توجه قرار گرفت.

این آگاهی تا حدی حاصل پیشرفت‌های جدید و گاه انقلابی در علوم زیست‌پزشکی و پزشکی بالینی بوده است. اما با رشد توقف‌ناپذیر فناوری‌های دیجیتال و جهان ارتباطات و اطلاعات، توجه به اخلاق زیستی و حفظ کرامت انسانی در فضای دیجیتال مورد توجه قرار گرفت.

باید گفت در عصر حاضر، کارکرد و اهمیت محیط دیجیتال و فضای مجازی بر کسی پوشیده نیست؛ این فضا در کنار محاسن اخلاقی، مشکلات اخلاقی نیز به دنبال داشته است که کاربران را تحت تأثیر قرار می‌دهد. روشن است که بهترین روش مواجهه با مشکلات اخلاقی ناشی از فضای مجازی، روش فعالانه و خردمندانه است؛ باید ضمن پذیرش حقایق فضای مجازی، به فاکتور‌های امنیتی و حقوقی در این فضا توجه کرد. این موضوع دربارۀ کودکان اهمیت و ظرافت‌های بیشتری را می‌طلبد که توجه به ابعاد مختلف آن ضروری است. یکی از پلتفرم‌های جدید در فضای دیجیتال که کودکان نیز به عنوان کاربرانی فعال وارد آن شده‌اند، عرصۀ «متاورس» است.

تعریف ماهیت خاص متاورس مستلزم طیف وسیعی از مسائل پیچیدۀ حقوقی است که با گذشت زمان، بر آن افزوده خواهد شد. این امر بدین دلیل است که هنوز متاورس دارای ابهامات فراوانی است و کیفیت و میزان تأثیر آن در زندگی اشخاص، بحث‌برانگیز است. متاورس از سویی زندگی اشخاص را بهبود بخشیده و منجر به تجربیاتی می‌شود که درک آنها در دنیای واقعی امکان‌پذیر نیست.

از سویی دیگر، آسیب‌های گوناگونی به دنبال دارد که به مراتب از بستر‌های مجازی متعارف بیشتر است. بررسی این موضوع در مورد کودکان پیچیده‌تر و حساس‌تر نیز به نظر می‌رسد. همچنان که حضور پررنگ کودکان در جهان گسترده‌ی فناوری و تکنولوژی و دسترسی به جریان عظیم اطلاعات و ارتباطات، دارای کارکرد‌های مثبت و منفی بسیاری است و در مواردی پرشمار، سلامت جسمی و روحی آنان را مورد تهدید قرار می‌دهد.

وسیع‌ترین مفهوم از «اخلاق زیستی» به‌ معنای مسائل اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است که علوم زیستی مختلف آن‌را به وجود آورده و به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در بهروزی انسان دخیل می‌دانند. اخلاق زیستی می‌تواند حوزۀ گسترده‌تری از «اخلاق زیستی- پزشکی» یا بررسی مسائل اخلاقی ناشی از پیشرفت‌های نوین در فن‌آوری را داشته باشد.

از آنجایی که زیست‌فناوری‌های نوظهور تأثیر شگرفی بر حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی و سلامت در ارتقای رفاه جوامع ایفاء می‌کنند، نگرش به فناوری‌های زیستی در شرایط مختلف و در طول زمان متفاوت بوده و بر اساس درک جدید و شواهد نویافته از موقعیت تغییر می‌کنند. در ارزیابی اخلاقی فناوری‌های نوظهور در عصر دیجیتال، یکی از مسائلی که بسیار مورد توجه است، جنبه‌های خطرآفرین و مشکل‌ساز آن برای زندگی و رفاه انسان‌ها و به‌خصوص کودکان است. در این میان «متاورس»، به‌عنوان جهانی نوظهور و جدید که توجهات زیادی را به خود جلب کرده است، مطرح است.

جهانی مجازی و سه بعدی که کاربران قادرند در آن از طریق آواتار‌ها با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این تکنولوژی بدیع بر جنبه‌های گوناگونی از زندگی بشری اثرگذار است و بسیاری از علوم را در معرض تغییر و تحول قرار می‌دهد. در واقع این تعاملات بشری است که با گذر زمان و پیشرفت فناوری‌های دیجیتال شکل تازه‌ای پیدا کرده و در این فضا علم حقوق نیز با مسائل حقوقی بسیاری که بر افراد در شرایط متفاوت مؤثر است، مواجه شده است و سویه‌های اخلاقی جدیدی را پیش روی بشریت قرار می‌دهد.

فارغ از مسائل حقوقی گوناگون مرتبط با متاورس، یکی از مسائل مهم در این زمینه چگونگی جریان حمایت‌های مناسب از حقوق کودکان و کرامت انسانی آنها در متاورس است. در جهانی که تکنولوژی‌های جدید سبب ایجاد سبک زندگی متفاوت شده است، این پدیده تکنولوژیک می‌تواند انقلابی در تربیت اجتماعی و رشد کودکان به‌وجود آورده و هر دم موضوعی تازه در حمایت از حقوق کودکان را دامن بزند. اما شایان توجه است که استفادۀ درست از تکنولوژی از جمله متاورس می‌تواند راه‌حل مشکلات زیادی باشد و از طرفی نیز کاربری نادرست آن می‌تواند مشکلات جبران‌ناپذیری ایجاد کند.

باتوجه به این که اهمیت و تأثیر منفی فضای دیجیتال و دنیای مجازی در کودکان بر کسی پوشیده نیست، موضوعِ جدیِ حقوق کودکان در برابر این فناوری شگفت و پرقدرت یکی از مباحث علمی و اجتماعی مهم این روزهاست. در این فضا باتوجه به گستردگی دامنه‌ی آن، مخفی بودن هویت کاربران، سرعت بالا و فرامرزی بودن، فقدان مکانیزم اِعمال صلاحیت و نظارت دولت‌ها می‌تواند بر حوزه‌ی شناخت و ادراک کاربران تأثیر عمیقی گذاشته و همه‌ی افراد به‌خصوص کودکان و نوجوانان را با خطراتی خاص مواجه کند. در این راستا، می‌توان در چند موضوع، مسائل و ابهامات حقوقی مربوط به متاورس را بررسی کرد.

البته دامنۀ برخی از مسائل گسترده بوده و زمینۀ بروز اختلافات و مسائل دیگری را پیش می‌آورد. فارغ از تنوع موضوعات حقوقی که متاورس دربارۀ آنها پرسش‌های جدیدی را مطرح کرده است، اشخاصی که متاورس در آنان تأثیرگذار است هم دامنه‌ای وسیع دارند. در واقع این جهان بی انتها، افراد مختلف، در سنین مختلف و با شرایط گوناگون را درگیر می‌کند. یکی از مهم‌ترین افراد در این جهان کودکانند که در مواجهه با متاورس می‌بایست به‌طوری ویژه به آنها توجه کرد، زیرا درک کمتری از این بستر و مشکلات مربوط به آن داشته و نیازمند حمایت هستند.