امامت در زیارت‌ جامعه کبیره؛ برجسته‌ترین انسان در عالم خلقت

خبرگزاری آنا- *علی شیرخانی؛ یکی از فراز‌های زیارت جامعه کبیره، این است که امامان حجت و براهین خدا بر اهل دنیا، آخرت و اولی هستند، وَحُجَجِ اللَّهِ عَلی اَهْلِ الدُّنْیا وَالْأخِرَةِ وَالْأُولی. در این فراز از زیارت‌نامه، دنیا و آخرت، ظاهراً معنای روشن دارند؛ اما درباره الاولی، اختلاف‌نظر وجود دارد.

علّامه مجلسی در ج ۱۰۲ بحارالانوار، ص ۱۳۶ نوشته که مراد از الاولی، همان دنیا بوده؛ اما پرسشی که ممکن است مطرح شود آن بوده چرا تکرار دنیا با «الاولی» است. بنابراین توجیه که تکرار آن پس از دنیا، برای رعایت سجع کلمات زیارت‌نامه است. این استدلال به نظر قوی نمی‌رسد و کلمات معصومین علیهم‌السلام، از منبع نورانی نشأت می‌گیرد، سجع و قافیه اضافی، نیاز ندارد.

برخی به عالم برزخ تفسیر کرده‌اند که این معنا با واژهٔ الاولی سازگار نیست، اگر برزخ مراد باشد، باید الوسطی می‌گفت؛ زیرا برزخ میان دنیا و آخرت است. برخی به معنای رجعت دانسته‌اند؛ اما به نظر دقیق نمی‌رسد، رجعتی که در آموزه‌های شیعی بیان شده و در این زیارت‌نامه نیز آمده، یکرُّ فی رَجْعَتِکم، تحقق آن را در این دنیا تأیید می‌کنند و واژه دنیا نیز قبل از اولی ذکر شده است.

برخی آن را امّت‌های گذشته و قبل از اسلام معرّفی کرده‌اند. برخی نیز به عالَم ذرّ، تفسیر شدند. عالم ذر در آیه ۱۷۲ سوره اعراف مطرح شده؛ وَإِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَیٰ أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکمْ ۖ قَالُوا بَلَیٰ ۛ شَهِدْنَا ۛ أَنْ تَقُولُوا یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کنَّا عَنْ هَٰذَا غَافِلِینَ؛ و به یاد آر هنگامی که خدای تو از پشت فرزندان آدم ذرّیّه آنها را برگرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت که آیا من پروردگار شما نیستم؟ همه گفتند: بلی، ما گواهی دهیم. (برخی مفسرین گفتند: مراد ظهور ارواح فرزندان آدم است در نشأه ذرّ و عالم روح و گواهی آنها به نور تجرّد و شهود به توحید خدا و ربّانیت او در عوالم ملک و ملکوت.) که دیگر در روز قیامت نگویید: ما از این واقعه غافل بودیم. امت‌های پیشین و عالم ذر، به نظر دقیق می‌رسد، چراکه همه انسان‌ها در آن عالم، به ربوبیت خداوند اعتراف کرده‌اند و در طول الوهیت و ربوبیت ذات باریتعالی، نبوت و امامت است.

البته عالم ذر چه نوع عالمی است، ابعادش خیلی مشخص نیست؛ اما می‌توان، عالم مجردات و نورانیت، دانست. در روایتی از امام صادق (ع) در بحارالانوار ج ۲۵، ص ۱۳ آمده که فضای نورانیتی و ارواح، سازگار است: خَلَقَنَا اللَّهُ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ ثُمَّ صَوَّرَ خَلْقَنَا مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ مَکنُونَةٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَأَسْکنَ ذَلِک النُّورَ فِیهِ فَکنَّا نَحْنُ خَلْقاً وَ بَشَراً نُورَانِیینَ لَمْ یجْعَلْ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ الَّذِی خَلَقَنَا مِنْهُ نَصِیباً وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ أَبْدَانِنَا وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ مَکنُونَةٍ أَسْفَلَ مِنْ ذَلِک الطِّینَةِ وَ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ ذَلِک الَّذِی خَلَقَهُمْ مِنْهُ نَصِیباً إِلَّا الْأَنْبِیاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ.

خداوند متعال ما را از نور عظمت خویش آفرید، سپس ما را از طینتی که تحت عرش حق مخزون و مستور بود صورت داد. پس آن نور را در این طینت ساکن گردانید، در نتیجه مخلوقی به‌صورت بشر؛ اما نورانی بودیم و خداوند قرار نداد برای احدی از مخلوقات آنچه را که برای ما قرار داد و از این حقیقت کسی را بهره عطا نفرمود و خلق فرمود ارواح شیعیان ما را از طینت ما و بدن‌های آنان را خلق فرمود از طینت مخزونه از عرش که از طینت ما پایین‌تر بود و برای احدی از مخلوق غیر از انبیاء و مرسلین قرار نداد آنچه را درباره شیعیان اعمال فرمود.

بنابراین امام موصوف در زیارت‌نامه جامعه کبیره برجسته‌ترین انسان در عالم خلقت خواهد بود و از آنجا که ذات باری‌تعالی در درون خلقت، نظم الهی نهاده و از مبدئی آغاز و به مقصدی خواهد رفت، در این مسیر امام بوده که مبدأ و مقصد را به‌صورت کامل می‌شناسد و می‌تواند راهبری امت را بر عهده بگیرد تا غرض از خلقت را تحقق ببخشد.

*عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم