۵ راهکار یک نخبه برای خیزش علمی در کشور/ سهم پژوهش در تولید ناخالص داخلی باید افزایش یابد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، احمد شیخی* طی یادداشتی به چرایی علت کاهش سرعت جهش علمی در ایران نسبت به سال‌های گذشته پرداخته است.

متن یادداشت به شرح زیر است:

طبق آماری که اخیرا موسسه استنادی علوم جهان اسلام منتشر کرده است، تعداد دانشمندان دو درصد پر استناد ایران بیشتر از کشور‌های دیگر است. این امر نشان می‌دهد که ایران دانشمندان و پژوهشگرانی دارد که پژوهش‌های بسیار با کیفیتی در دنیا منتشر می‌کنند.

طبق آماری که اخیرا موسسه استنادی علوم جهان اسلام منتشر کرده است، تعداد دانشمندان دو درصد پر استناد ایران بیشتر از کشور‌های دیگر است. این امر نشان می‌دهد که ایران دانشمندان و پژوهشگرانی دارد که پژوهش‌های بسیار با کیفیتی در دنیا منتشر می‌کنند.

طبق آماری که اخیرا موسسه استنادی علوم جهان اسلام منتشر کرده است، تعداد دانشمندان دو درصد پر استناد ایران بیشتر از کشور‌های دیگر است. این امر نشان می‌دهد که ایران دانشمندان و پژوهشگرانی دارد که پژوهش‌های بسیار با کیفیتی در دنیا منتشر می‌کنند.

اسناد علمی که از این افراد به چاپ می‌رسند توسط سایر دانشمندان ارجاع داده می‌شود، زیرا دانشمندان دو درصدی بیشترین استنادها، کار‌های علمی و مقاله هایشان را به بقیه دانشمندان ارجاع می‌دهند. هرچند امکان دارد آهنگ رشد پژوهش هایمان نسبت به گذشته کمتر شده باشد، اما از نظر برون داده‌های پژوهشی (تولیدات مقاله علمی) در منطقه از وضعیت خوبی برخورداریم و دارای رتبه یک یا دوم هستیم.

در حال حاضر بنابر دلایل مختلف و متعددی آهنگ رشد پژوهش ایران نسبت به سال‌های گذشته کاهش یافته است. نخستین علت آن، کمبود اعتبارات پژوهشی طی چند سال اخیر است؛ زمانی که هزینه‌های پژوهشی بسیار چشمگیر می‌شود، در مقابل اعتبارات به همان میزان افزایش پیدا نمی‌کند، در نتیجه پژوهش‌ها به سمت کار‌های نظری سوق پیدا کرده یا حتی افت می‌یابند.

 ماده شیمیایی که پژوهشگران در گذشته با ۲۰۰ هزار تومان تهیه می‌کردند، اکنون باید بابت ده گرم از آن ماده مبلغ ده میلیون تومان پرداخت کنند. طبیعی است زمانی که هیچ گرنتی در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌گیرد، کیفیت پژوهش‌ها نیز مانند سابق نخواهد بود از اینرو یکی از عمده عوامل این مسئله کم شدن اعتبارات پژوهشی یا عدم رشد اعتبارات نسبت به تورمی است که برای پژوهش‌ها طی سال‌های اخیر اتفاق افتاده است.

آینده‌ای مبهم در انتظار پژوهشگران است

عامل دوم، کمرنگ شدن ارتباطات بین المللی است. این امر هم متاثر از افزایش بسیار زیاد قیمت ارز در سال‌های اخیر بوده که محدودیت شدیدی برای سفر‌های بین المللی پژوهشگران ایجاد کرده است. پیش از این پژوهشگران می‌توانستند برای شرکت و حضور در کنفرانس‌های بین المللی یک یا دو سفر خارجی داشته باشند، اما با افزایش قیمت ارز، تقریبا سفر‌های بین المللی این افراد به صفر رسیده است. اکنون تعداد انگشت شماری از پژوهشگران برای شرکت در کنفرانس‌ها یا رویداد‌های علمی در کشور‌های دیگر حاضر می‌شوند.

ارتباطات گسترده علمی برای آشنایی با مرز‌های دانش و بومی سازی دانش در کشور بسیار اهمیت دارد. زمانی که یک پژوهشگر در یک رویداد علمی معتبر بین المللی شرکت می‌کند، می‌تواند ایده‌های بسیار جدیدی کسب کند و پس از بازگشت به کشور این ایده‌ها را در اختیار همکارانش در دانشگاه‌ها قرار دهد. این مسئله به افزایش کمی و کیفی پژوهش و حرکت در مرز‌های دانش کمک می‌کند.

 دلیل سومی که باعث افت تولید علم شده _واژه تولید علم غلط است، زیرا علم تولید شدنی نیست، به جای آن باید بگوییم تولید برون داده‌های پژوهشی، زیرا علم را می‌توان گسترش و توسعه داد. واژه تولید علم ترکیب اشتباهی است که متاسفانه در فارسی متداول شده است. اکنون تولیدات علمی مانند مقاله، کتاب داریم؛ محصولی که می‌تواند نتیجه پژوهش باشد_ این است که پژوهشگران و نخبگان چشم انداز روشن کاری برای خود متصور نمی‌شوند.  

 آینده کاری و پژوهشی پژوهشگران یک مقدار مبهم است. امید به آینده روشن‌تر نیز یک مقدار برای این افراد کمرنگ‌تر شده است. امید داشتن در همه ابعاد زندگی از جمله در کار علمی برای بحث پژوهش بسیار اهمیت دارد از اینرو باید بتوانیم امید به آینده را به پژوهشگران برگردانیم و آنها را امیدوار کنیم که آینده روشن‌تر از امروز است و این مشکلات را می‌توانیم پشت سر بگذاریم. همیشه وضع به این منوال باقی نمی‌ماند.  

امید به آینده روشن‌تر نیز یک مقدار برای این افراد کمرنگ‌تر شده است. امید داشتن در همه ابعاد زندگی از جمله در کار علمی برای بحث پژوهش بسیار اهمیت دارد از اینرو باید بتوانیم امید به آینده را به پژوهشگران برگردانیم و آنها را امیدوار کنیم که آینده روشن‌تر از امروز است و این مشکلات را می‌توانیم پشت سر بگذاریم. همیشه وضع به این منوال باقی نمی‌ماند.  

امید داشتن در همه ابعاد زندگی از جمله در کار علمی برای بحث پژوهش بسیار اهمیت دارد از اینرو باید بتوانیم امید به آینده را به پژوهشگران برگردانیم و آنها را امیدوار کنیم که آینده روشن‌تر از امروز است و این مشکلات را می‌توانیم پشت سر بگذاریم. همیشه وضع به این منوال باقی نمی‌ماند.  

برگرداندن امید به پژوهشگران می‌تواند انگیزه پژوهشگران را برای تلاش مضاعف بیشتر کند. کمرنگ شدن انگیزه‌ها و مبهم بودن آینده باعث شده تولید برون داده‌های پژوهشی افت پیدا کند و پژوهشگران از آینده کاری شان یک مقدار دلسرد شوند.  

پژوهشگران جوان انگیزه‌ای برای انجام کار‌های پژوهشی ندارند

دلیل مهم دیگر این است که پژوهشگران و اساتید جوان دغدغه‌های مالی و معیشتی دارند. حقوق اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و کارمندان دولت نسبت به تورم در سال‌های اخیر، افزایشی پیدا نکرده است. طبیعی است هیئت علمی که در گذشته بر فرض هزار دلار دریافتی داشته، اما اکنون دریافتی اش به ۵۰۰ دلار رسیده است دغدغه معیشت، مسکن و تشکیل زندگی دارد.

 تا زمانی که این دغدغه‌ها را برای پژوهشگران جوان مان که انرژی و انگیزه بالایی برای حرکت در مرز‌های دانش دارند، برطرف نکنیم نباید انتظار انجام پژوهش‌های مطلوب از آنها داشته باشیم.

 بیشترین کشفیات علمی و پژوهش‌های ناب در دنیای علم در سنین بین ۲۵ تا ۴۵ سالگی افراد رخ می‌دهد؛ سنی که افراد دانشجوی دکترا یا فارغ التحصیل شده‌اند یا دوره پسا دکترا را می‌گذراند و می‌خواهند استخدام شوند. این افراد در این سنین ابتکار و خلاقیت دارند که می‌تواند منتهی به پژوهش‌های ناب شود. معمولا در سنین بالا افراد از نظر فکری مسیر خودشان را پیدا کرده اند و دیگر خلاقیتی که در جوانان برای امر پژوهش وجود دارد، در این سنین کمتر مشاهده می‌شود.

۵ راهکار اساسی برای خیزش علمی در کشور

نخستین راهکار این است که سهم پژوهش در تولید ناخالص داخلی باید به صورت واقعی افزایش پیدا کند. قانون آن وجود دارد. چند سال قبل هم این قانون بود، اما متاسفانه تاکنون عملیاتی نشده است. طبق قانون باید حداقل سه الی چهار درصد از تولید ناخالص ملی کشور به امر پژوهش اختصاص داده شود.

سهم پژوهش در تولید ناخالص داخلی باید به صورت واقعی افزایش پیدا کند. قانون آن وجود دارد. چند سال قبل هم این قانون بود، اما متاسفانه تاکنون عملیاتی نشده است. طبق قانون باید حداقل سه الی چهار درصد از تولید ناخالص ملی کشور به امر پژوهش اختصاص داده شود.

 دوم، باید به مسئله تامین مالی هیئت علمی جوان تربیت کننده نیروی انسانی متخصص برای سایر بخش‌های جامعه توجه شود.   نمی‌توانیم کسی را که نیروی انسانی تربیت می‌کند نادیده بگیریم تا دغدغه معشیت داشته باشد. این مساله روی تربیت نیروی انسانی تاثیر می‌گذارد. حتی معیشت معلمان نیز که وظیفه تربیتی دارند مهم است؛ در هر جامعه‌ای اگر معلمان، استادان و پژوهشگران در صدر بنشینند آن جامعه روی شادکامی و خوشی را خواهد دید، در غیر این صورت آن جامعه عاقبت به خیر نخواهد شد.

 سوم، بودجه ارزی برای دانشگاه‌ها اختصاص پیدا کند تا ارتباطات بین المللی پِژوهشگران و استادان تسهیل شود. پیشنهاد بعدی فرایند اخذ ویزا برای شرکت در رویداد‌های علمی برای استادان و پِژوهشگران علمی تا حد مقدور تسهیل شود. وزارت امور خارجه برای تحقق این امر می‌تواند مکاتبه‌ای با سفارتخانه‌ها داشته باشد تا هنگامی که پژوهشگران و استادان دانشگاه برای اخذ ویزا مراجعه می‌کنند، به راحتی بتوانند در کنفرانس‌ها و رویداد‌های علمی مشارکت کنند.

چهارم، اعضای هیئت علمی و دانشمندان سایر کشور‌ها نیز باید برای برپایی کارگاه‌ها و ارائه سخنرانی در کنفرانس‌ها به راحتی به ایران تردد داشته باشند. این رفت آمد‌های بین المللی بسیار می‌تواند روی افزایش کمی و کیفی پژوهش‌هایی که اکنون در دانشگاه هایمان انجام دهیم، تاثیر بگذارد. حضور در رویداد‌های علمی خارجی می‌تواند منجر به انتقال دانش و حرکت در مرز‌های دانش شود.

پنجم، باید بودجه‌ای در اختیار دانشگاه‌ها قرار گیرد یا حداقل از دانشگاه‌ها حمایت شود تا پژوهشگران دانشگاه‌ها و مراکز علمی بتوانند در پروژه‌های بین المللی مشارکت داشته باشند. اکنون  پروژه‌هایی در دنیا داریم که چند کشور در آن مشارکت می‌کنند.

 چرا دانشگاه‌های ایران نباید در پروژه‌ای مشارکت داشته باشند و از فواید و سود و آن مشارکت بهره‌مند نشوند؟ مشارکت ایران در پروژه‌های بین المللی نیاز به این دارد که یک بودجه ارزی ویژه‌ای به دانشگاه‌ها اختصاص پیدا کند که در توان دانشگاه‌ها نیست که حمایت ویژه دولتمردان را می‌طلبد تا به آن وضعیت پژوهشی مورد انتظار مسئولان ارشد کشور برسیم و بتوانیم در منطقه و دنیا حرفی برای گفتن داشته باشیم.

*معاون پژوهشی دانشکده علوم پایه دانشگاه شیراز، رئیس گروه اختر فیزیک و کیهان شناسی دانشگاه شیراز و جزو دو درصد دانشمند پر استناد دنیا