منجم ایرانیِ تاثیرگذار در شکل‌گیری نجوم اسلامی/ حبش؛ محاسبه‌کننده‌ای از مَروْ
خبرگزاری آنا- هدا عربشاهی: حبش حاسب مَروَزی (مَروی)، از اصیل‌ترین و تاثیرگذارترین منجمان مسلمان در دوره شکل‌گیری نجوم اسلامی است. حاسب به‌معنی محاسبه‌کننده است و حبش را از این رو حاسب می‌نامیدند چون در اصل از راه ریاضیات به محاسب حرکت کواکب و آسمان مشغول بود.
تاریخ تولد و وفات حبش حاسب مروی مشخص نیست، اما بنا به گفته کتاب‌شناس و فهرست‌نگار سده دهم میلادی ابن‌ندیم، او در صد سالگی درگذشته است. حبش با دربار عباسیان ارتباط نزدیک داشت و در زمان خلیفه مأمون عباسی بین سال‌های ۸۱۳ تا ۸۳۳ میلادی در بغداد فعالیت می‌کرد. بعدها به سامرا رفت، شهری که در سال ۸۳۸ میلادی پایتخت جدید دیوانی امپراتوری عباسیان شد و در آنجا به زندگی و کار مشغول شد.
باوجود توضیحات ابن‌ندیم، درباره زندگی حبش اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما علاوه‌بر ابن‌ندیم که از حبش به‌عنوان دانشمندی پر کار در عهد مامون یاد می‌کند ابن‌قفطی تاریخ‌نگار، پزشک و مولف مصری سده سیزدهم میلادی می‌افزاید که او در عهد سلطنت معتصم عباسی هم زیسته است. حبش در گزارشی که از او به یادگار مانده، از دستاوردهای اصحاب ممتحن یاد می‌کند اما خود را از اعضای آن گروه نمی‌داند. اصحاب ممتحن عنوان گروهی از دانشمندان درگیر در پروژه رصدی تحت حمایت خلیفه مامون بود.
{$sepehr_key_2584}
هدف دانشمندان حاضر در رصدهای ممتحن، بررسی پارامترهای کتاب مجسطی بطلمیوس بود. اما به‌حتم حبش در تماس نزدیک با این منجمان بوده است. اولین تاریخ قطعی مربوط به او را ابن‌یونس، ریاضی‌دان و اخترشناس مصری سده دهم میلادی می‌آورد و طی این تاریخ‌نگاری به رصدی اشاره می‌کند که حبش در بغداد در سال ۸۲۹/۸۳۰ میلادی (چهار سال پیش‌از مرگ مأمون) انجام داده است.
این تاریخ با بسیاری از رصدها و جدول کواکب اصحاب ممتحن سازگار است. ابن‌قفطی یک زیج (کتاب راهنمای نجومی) را هم به حبش نسبت می‌دهد. به‌اعتقاد ابن‌قفطی، او این زیج را در دوره جوانی به سنت سند هند کبیر و براساس زیج خوارزمی تدوین کرده است. سند هند کبیر عنوان کتابی از مکتب جدید نجوم هندی بود که در نهضت ترجمه عصر طلایی علم و فناوری اسلامی از سانسکریت به عربی ترجمه شد. اما علاوه‌بر این زیج مبتنی‌بر سند هند کبیر، اثر کوچکتر دیگری را هم به حبش نسبت می‌دهند. این کتاب که زیج شاه نام دارد احتمالاً از همان سنت پهلوی (ساسانی) پیروی می‌کند که کتاب همنام دیگری اثر ابراهیم فرازی، ریاضی‌دان مترجم و منجم دارالحکمه بغداد در عهد مامون عباسی تدوین کرده است.
به‌نظر می‌رسد که هر دو زیج غیربطلمیوسی حبش باید قبل از ۸۲۹ یا ۸۳۰ میلادی تدوین شده باشند و این سالی است که برنامه رصدی اصحاب ممتحن افتتاح شد. اما حبش برای معاصران و جانشینانش بیشتر به دلیل تألیف زیج سومی شهرت دارد که محتوای آن تقریباً به‌طور کامل بطلمیوسی است و به زیج حبش معروف است.
زیج حبش
حبش در مقدمه این زیج اخیر به خوانندگانش اطلاع می‌دهد که پس‌از مرگ مأمون وظیفه بازنگری در داده‌هایی را به‌عهده گرفت که اخترشناسان ممتحن از رصدها جمع‌آوری کرده بودند.
از این‌رو، با الهام از روش بطلمیوس، رصدهایش را از خورشید و ماه انجام داد و همچنین در زمان‌های خاص، سیارات باقی‌مانده را به دفعات رصد کرد. آخرین تاریخ‌های مربوط به حبش که در زیج او ثبت شده‌اند عبارت‌اند از: ۲۲ آوریل ۸۴۹ میلادی (برابر با ۲۱ رمضان ۲۳۴ هجری و ۲ اردیبهشت ۲۲۸ خورشیدی)، ۱۷ نوامبر ۸۶۰ میلادی (برابر با ۲۴ شعبان ۲۴۶ هجری و ۲۷ آبان ۲۳۹ خورشیدی) و ۱۵ سپتامبر ۸۶۸ میلادی (برابر با ۱۹ رمضان ۲۵۴ هجری و ۲۵ شهریور ۲۴۷ خورشیدی). این تاریخ‌ها مصادف با سلطنت خلیفه متوکل (خلافت از ۸۴۷ تا ۸۶۱ میلادی) و سه جانشینش منتصر (خلافت از ۸۶۱ تا ۸۶۲ میلادی)، مستعین (خلافت از ۸۶۱ تا ۸۶۶ میلادی) و معتز (۸۶۶ تا ۸۶۹ میلادی) است.
به‌این‌ترتیب می‌توان فرض کرد که زیج پس‌از سال ۸۶۹ میلادی نهایی شده است. کتابی که نشان‌دهنده دستاورد نهایی حبش بود. نشانه دیگر تاریخ تدوین این کتاب این است که حبش در این زیج، از انحراف دایره‌البروج ۲۳ درجه و ۳۵ دقیقه استفاده کرده است و این، ارزش عددی‌ای است که بنو موسی در سال ۸۶۸/۸۶۹ در سامرا رصد کردند. بنو موسی لقب سه برادر دانشمند و مهندس ایرانی سده نهم میلادی و از پیشگامان نهضت ترجمه است.
حبش در سال تدوین نهایی زیج نمی‌توانست بیش‌از ۷۵ سال داشته باشد و ازآنجاکه بنابر نظر ابن‌ندیم او صد سال زیسته است این نشان می‌دهد که او پیش‌از حدود سال ۷۹۶ میلادی به دنیا نیامده است. هرچند برخی منابع تاریخ ولادت او را حدود ۷۶۶ میلادی و تاریخ وفاتش را ۸۶۹ میلادی عنوان کرده‌اند.
زیج بطلمیوسی حبش، تنها زیج موجود است که با چهار نام مختلف شناخته می‌شود که عبارت‌اند از: الزیج‌الممتحن و الزیج‌المامونی (چون براساس برنامه رصدی گروه ممتحن تحت حمایت مأمون بوده است)، زیج دمشقی (احتمالاً به این دلیل که براساس رصدهایی تدوین شده که حبش در دمشق انجام داده است) و الزیج‌العربی (زیرا براساس تقویم هجری قمری است). مطلقاً هیچ مدرکی دال بر تأیید این ادعا وجود ندارد که این عناوین ممکن است به بیش از یک اثر اشاره داشته باشند. هر اشاره‌ای به «زیج حبش» که در منابع متأخر (به‌ویژه به‌نقل از ابوریحان بیرونی و ابن‌یونس) آمده، با نسخه واحد زیج این نویسنده که برای ما حفظ شده، مطابقت دارد.
حبش در گزارشی که از او به یادگار مانده، از دستاوردهای اصحاب ممتحن یاد می‌کند اما خود را از اعضای آن گروه نمی‌داند. اصحاب ممتحن عنوان گروهی از دانشمندان درگیر در پروژه رصدی تحت حمایت خلیفه مامون بود.
این زیج اولین کتاب راهنمای نجوم بطلمیوسی است که به‌طور مستقل به زبان عربی گردآوری و به‌طور کامل حفظ شده و بی‌شک یکی از تأثیرگذارترین زیج‌های آن دوره است. درواقع، بیرونی در اوایل زندگی‌اش از آن برای تمرینات نجومی استفاده کرد. اگرچه حبش از مدل‌ها و روش‌های بطلمیوس بسیار پیروی می‌کند، چندین پارامتر جدید و بهبودیافته و همچنین مقدار قابل توجهی از روش‌های محاسباتی اصلی را معرفی می‌کند که برخی از آنها بدون شک منشأ یا الهام‌گرفته از نجوم هندی هستند. زیج او همچنین شامل مجموعه‌ای از جداول کمکی مثلثاتی به نام جدوال‌التقویم است که در تاریخ مثلثات اهمیت خاصی دارند. دو نسخه از این زیج موجود است، یکی در استانبول که متن اصلی را به‌خوبی حفظ کرده و دیگری در برلین. مورد دوم نسخه‌ای از اصل است که با اطلاعات اخترشناسان بعد از حبش آمیخته شده است.
کتاب اجرام و فواصل
اثر دیگر حبش که کتاب اجرام و فواصل (درباره فواصل اختران) نام دارد درواقع به پنج موضوع مختلف از فعالیت‌های علمی او اختصاص دارد که تحت حمایت مأمون انجام شده‌اند و ازجمله آنها می‌توان به گزارش جالبی درباره سفر زمین‌سنجی اکتشافی برای تعیین شعاع زمین اشاره کرد. او در این کتاب، محیط زمین را ۳۲هزارو۴۴۴ کیلومتر اندازه‌گیری کرده است که نسبت به اندازه‌گیری‌های دقیق امروزی که عدد ۴۰هزارو۷۵ کیلومتر را نشان می‌دهند تقریب قابل قبولی دارد.
همچنین حبش قطر زمین را حدود ۱۰هزارو۳۲۳ کیلومتر محاسبه کرده که براساس محاسبات امروزی ۱۲هزارو۷۴۲ کیلومتر است. شعاع زمین را هم حدود ۵هزارو۱۶۲ کیلومتر اندازه‌گیری کرده که اندازه‌گیری‌های امروزی نرخ بیشینه ۶هزارو۳۷۸ کیلومتر (شعاع استوایی) و نرخ کمینه ۶هزارو۳۵۷ کیلومتر (شعاع قطبی) را نشان می‌دهند.
او در این کتاب، محاسبات دیگری هم دارد که ازجمله آنها می‌توان به اندازه قطر و محیط ماه، شعاع نزدیک‌ترین و دورترین فاصله ماه، قطر و محیط دورترین فاصله ماه و همچنین اندازه قطر و محیط خورشید و قطر و محیط مدار خورشید اشاره کرد.
انتهای پیام/