از سلول درمانی سرطان تا محقق شدن اولین پروژه ویروس درمانی در کشور

به گزارش خبرنگار گروه پژوهش خبرگزاری آنا، آسیه الفت بخش سال‌هاست که در زمینه سرطان پستان کار پژوهشی می‌کند و جزو قدیمی‌ترین جراحان کشور در این حوزه است. حضور در معاونت پژوهشی و آموزشی «پژوهشکده سرطان معتمد» که از مراکز علمی فعال در حوزه پژوهش در سرطان سینه است و سالانه حضور خیل عظیمی از مردم را از اقصی نقاط کشور به این مرکز به همراه دارد باعث شده تا از وی به عنوان یکی از جراحان شناخته شده در این عرصه یاد شود.

در ادامه گفتگویی اختصاصی را با آسیه الفت بخش معاون پژوهشی و آموزشی پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی انجام دادیم که در آن جدیدترین یافته‌های پژوهشی و همچنین کشف راه‌های تشخیصی جدید برای درمان این بیماری را از زبان این جراح باسابقه کشورمان می‌شنویم:

1- آماری مبنی بر اینکه چه تعداد مبتلا به سرطان در طول سال در کشور وجود دارد، می‌توان داد؟

تشخیص سرطان بر اساس جواب پاتولوژی انجام می‌شود. این جواب‌ها در آزمایشگاه‌ها ثبت می‌شود و باید سالانه به وزارت بهداشت ارسال شوند تا وزارتخانه بر اساس داده‌هایی که از مراکز استان‌ها جمع‌آوری شده است آماری را به صورت ملی منتشر می‌کند.

در همه کشورها این موضوع با اختلافی دو ساله منتشر می‌شود بطوریکه در پایان سال نسبت به جمع‌آوری آمارها اقدام می‌کنند و در سال بعد داده‌ها تجزیه و تحلیل و بررسی می‌شوند به همین خاطر آمارها با بازه زمانی 1-2 سال منتشر می‌شوند.

آمار سرطان بر مبنای پاتولوژی دقتی در حدود 85% دارد آماری که از وزارت بهداشت در سال 1397 منتشر شده است و میزان بروز 13000 مورد جدید در سال بوده است.

البته مبتلایانی هم هستند که در شهرهای دور افتاده نسبت به توده‌های ایجاد شده در بدن خود به پزشک و آزمایشگاه مراجعه نمی‌کنند و حتی وقتی فوت می‌کنند چنین سرطانی را در بدن خود داشتند در حالیکه نسبت به آن درک و آگاهی نداشتند.

سازمان جهانی گلوبال کنسر که در خصوص ارائه آمار در همه کشورها فعال است آماری را از کشور ما منتشر کرده است که بر اساس آن در سال 2022 میزان وقوع سرطان سینه در کشور ما  بین 16 تا 17 هزار مورد جدید در سال است و این آمار افرادی را که در قدیم مبتلا و الان بهبود شدند را در بر نمی‌گیرد.

2- ابتلا به سرطان سینه یک پدیده رایج در میان خانم‌های بالای 40 سال است اما این در حالی است که در میان خانم‌های جوان‌تر و حتی در سنین کمتر از 30 سال هم این موضوع مشاهده شده است. دلیل این موضوع را از چه منظر باید واکاوی کرد؟

اول از هر چیزی نمی‌توان به طور قاطعانه گفت که این نوع سرطان تنها در خانم‌های بالای 40 سال مرسوم است و البته که این رده سنی در هر کشوری متفاوت است.

در کشور ما میانگین سنی مبتلایان بین 45 تا 50 سال است و نیمی از افراد بین رده سنی 46 تا 47 سال دارند. البته در میان بیمارها تا بالای 80 سال و همچنین زیر 20 سال هم مبتلایانی را شاهد هستیم.

در این گونه موارد مسائل ژنتیکی بیشتر برای ما اهمیت پیدا می کند. با توجه به این عامل ممکن است فردی با یک موتاسیون (جهش) ژنتیکی به دنیا بیاید و یا ممکن است که در طول عمرشان این جهش در سیستم بدنی آن ها ایجاد شود.

تقریبا در تمام افرادی که در سنین کم به سرطان گرفتار می‌شوند مراجعه به مشاوره ژنتیکی را حتما توصیه می‌کنیم چون که در این افراد احتمال اینکه جهش در ژن را داشته باشند زیاد است.

در سنین بالاتر و بعد از یائسگی ممکن است موارد دیگری چون عوامل هورمونی برای خانم‌هایی که اصلا دوران بارداری را تجربه نکردند و یا در سنین بالای 35 سال باردار شدند. یا خانم‌هایی که بعد از یائسکی هورمون مصرف کردند عامل بروز سرطان پستان باشد.

3- در خصوص پژوهش‌هایی که در حوزه سرطان سینه و همچنین مطالعات و تحقیقاتی که در دستور کار آینده پژوهشکده معتمد قرار دارد، توضیح می‌دهید؟

اگر بخواهیم در مورد پژوهش‌های بنیادین صحبت کنیم، باید اشاره کنم مراکز متعددی از قبل تا الان در این حوزه فعالیت‌هایی را انجام دادند. خود ما هم تا قبل از اضافه شدن تیم‌های مهندسی و متخصصان علوم پایه؛ پژوهش‌هایی مبتنی بر بررسی وضعیت موجود، عوارض و فواید درمانی، اِپیدمیولوژی(همه‌گیرشناسی)، سنجش کیفیت و کمیت مراحل درمانی در مقایسه با سایر مراکز درمانی داخل و خارج ازکشور انجام دادیم تا ببینیم در چه وضعیتی قرار داریم. در مطالعات انجام شده نشان داد که بقای 5 ساله بیماران چیزی در حدود 90 درصد است.

بدون شک خدماتی که در مراکز آموزشی ارائه می‌شود نسبت به کلینیک تخصصی که متشکل از متخصصان آنکولوژیست، پرتودرمانی، رادیوتراپیست و رادیولوژیست است و آن‌ها را در قالب یک تیم ارائه می‌دهد خیلی در روند درمان متفاوت‌تر است.

در سیستم‌های آموزشی ممکن است هر بار بیمار توسط یک دستیار ویزیت شود و این امر ممکن است که روند درمان را دچار اشتباهاتی کند. در حالی که در پژوهشگاه ما کلیه فعالیت‌ها توسط یک گروه تیمی متشکل از متخصصان متعدد تشکیل می‌شود.

البته اضافه شدن تیم‌های مهندسی، داروسازی، طب فراگیر، کیفیت زندگی و علوم پایه به ما نیز باعث شد تا پژوهش‌های ما به سمت فناوری حرکت کند.

نمونه این فناوری، تولید کیت تشخیصی 12 ژنی(اندوپردیکت) است که تا چند سال قبل آن همه مبتلایان سرطان پستان باید شیمی درمانی می‌شدند زیرا معیاری برای سنجش اثر بخشی شیمی درمانی در آنها وجود نداشت.

البته در دنیا برروی کیت‌های مختلف کار شده است که از 70 تا 12 ژنی متفاوت است و چون این کیت‌ها انحصاری بود برای درمان بیمار باید نمونه آن‌ها به خارج از کشور ارسال می‌شد که هم برای بیمار هزینه بر بود و هم ارز را از کشور خارج می‌کرد و ضمن اینکه زمان زیادی نیز طول می‌کشید تا جواب آن‌ها بیاید و همچنین اطلاعات بیماران ما را هم در دسترس سایر کشورها قرار می‌داد.  

لذا اولین مرکزی که در کشور به این سمت حرکت کرد تا این کیت‌ها را با مهندسی معکوس طراحی و تولید کند و حتی به مرحله اخذ مجوز از سازمان غذا و دارو برساند، پژوهشکده معتمد (سرطان) جهاد دانشگاهی بود.

اکنون به دنبال این هستیم تا این کیت‌ها را ارتقا دهیم و بعد از کیت  12 ژنی به تولید کیت 21 ژنی هم دست پیدا کنیم. از دیگر فناوری‌هایی که در پژوهشکده معتمد به آن دست پیدا کردیم و تاکنون در هیچ مرکز توسعه نیافته است کیت CTC  است که در مراحل اخذ مجوز قرار دارد و تا زمان کسب مجوز بدون اخذ هزینه‌ای برای سنجش حساسیت آن در اختیار انکولوژیست ها قرار گرفته است. این کیت‌ها برای جداسازی و شمارش سلول‌های سرطان در گردش است یعنی در فرد مبتلا به تومور سرطانی یک سری سلول‌های تومورال از تومور جدا می‌شود و وارد گردش خون می‌شود.

یکی دیگر از مهمترین کارها که ما انجام دادیم و تاکنون پژوهشکده های دیگر به فاز بالینی آن ورود نکردند؛ بحث ویروس درمانی و سلول درمانی است

این سلول‌ها می‌توانند در بافت‌های دیگر بنشینند و منجر به متاستاز شوند. به طوری که می‌تواند به مغز، کبد، استخوان، ریه وارد شوند و شناسایی آن‌ها می‌تواند متخصص را در روند درمان کمک کند و نشان دهد این بیمار چقدر می‌تواند به درمان پاسخ دهد و چقدر احتمال متاستاز در او وجود دارد. یکی دیگر از مهمترین کارها که ما انجام دادیم و تاکنون پژوهشکده‌های دیگر به فاز بالینی آن ورود نکردند؛ بحث ویروس درمانی و سلول درمانی است.

در زمینه سلول درمانی، پژوهشکده جهاد دانشگاهی بر روی سلول های کشنده طبیعی (NK CELL) ورود کرده است که در حال حاضر کارآزمایی بالینی آن را بر روی سرطان‌های توپور و سرطان خون در حال انجام است و  به نوعی سلول درمانی سرطان محسوب می‌شود. در بحث ویروس درمانی هم با کمک مهندسی ژنتیک دست ورزی ویروس انجام می‌شود تا به نوعی آن‌ها تبدیل به ویروس های کشنده سرطان شوند.

در این حالت بعد از اینکه این ویروس‌ها دست ورزی شدند و مهندسی ژنتیک بر روی آن ها انجام شد در محل تومور تزریق می‌شوند و منجر به مرگ سلول‌های سرطانی می‌شوند. این ویروس‌ها به اسم آنکورین شناخته شدند که پژوهشکده معتمد فاز حیوانی آن را انجام داده است و برای انجام فاز انسانی (صفر و یک) آن کد اخلاق گرفته است و در حال حاضر در مرحله فاز بالینی است که اگر محقق شود اولین پروژه ویروس درمانی است که در کشور شکل گرفته است.

4- طول عمر بیمارانی که روند درمانی را پشت سر می گذارند از نظر علمی به چه صورتی است و چقدر باید امیدوار به زنده ماندن این افراد داشت؟

برای تقسیم بندی سرطان ما چند مرحله داریم که از مرحله صفر تا 4 متفاوت است. مرحله صفر، مرحله‌ای است که توده واضحی وجود ندارد و فقط با تصویربرداری قابل تشخیص است در حالیکه در مرحله 4 که متاستاتیک نامیده می شود سلول‌های سرطانی به ارگان‌های دیگر بدن دست اندازی می‌کنند و باعث آلوده شدن آن‌ها می‌شوند.

بقای بیماران در هر مرحله با مرحله دیگر متفاوت است و به عنوان مثال کسی که در مرحله صفر تشخیص داده شود و برای مراحل درمانی مراجعه می کند بقای عمر او می‌تواند صد در صد باشد در حالیکه کسی که در مرحله 4 است بقای او می‌تواند 20 درصد به عبارت دیگر تا 5 سال 20% امکان زنده ماندن دارند. تقریبا 90 درصد از مبتلایان در هر گریدی 5 سال عمر می‌کنند و 75 درصد از آن‌ها 10 سال عمر می‌کنند. تقریبا باید گفت که بیماران سرطانی پس از درمان بقای دو ساله، 5 ساله، 10 ساله و حتی بقای 15 ساله را تجربه می‌کنند.

البته در مراحل یک و دو هم بیمارانی هستند که بعد از مراحل درمانی بیش از 20 سال عمر کردند. مسئله دیگری که در طول عمر بیماران مبتلا تاثیر دارد زیر گروه تومور آن‌ها است بدین که بعضی از تومورهای پستانی گیرنده هورمونی مثبت هستند و آن‌ها پیش آگهی بهتری دارند و بیشتر احتمال زنده ماندنشان وجود دارد. برخی از گروه‌های توموری هم هستند که گیرنده‌های منفی دارند و به آن‌ها سه گانه منفی می‌گویند و برخی هم گیرنده فاکتور رشد اپیدرمی (HER2) دارند که در این گیرنده‌ها هم میزان طول عمر متفاوت است.

5- اولین مسئله‌ای که بیمار بعد از شنیدن اسم سرطان از زبان دکتر به آن فکر می‌کند سوال‌های پرتکراری از قبیل میزان طول عمر، درمان‌پذیری این بیماری و عوارض درمان‌هایی مثل شیمی درمانی است. چقدر این موارد ذهنی در روند درمان تاثیر می‌گذارد؟

سخت‌ترین مرحله بعد از انجام آزمایش‌ها، ماموگرافی و نمونه‌برداری برای پزشک این است که بخواهد نسبت به تشخیص بیماری و روند درمان آن برای بیماران توضیح دهد. این مرحله‌ای مهم است که شما باید انرژی مثبتی را به بیمار خود دهید. نوع بیان پزشک در واشکافی بیماری خیلی می‌تواند در ذهن بیمار تاثیر بگذارد و او را امیدوار یا ناامید کند. گفتن این که بیمار سرطان دارد یا اینکه توده‌ای بدخیم دارد خیلی در ذهن او می‌تواند تاثیر گذار باشد چون در مرحله اول شوکی به بیمار است و باید بعد از این امیدواری بدهید که درمان‌های زیادی برای این نوع سرطان بوجود آمده است و پاسخ‌های خوبی را به درمان می‌دهد و در صورتی که در مراحل اولیه باشند طول عمر خوبی را خواهند داشت.

حتی اگر هم در مراحل اولیه نباشند همه چیز احتمال است وقتی می‌گوییم که کسانی که در مرحله‌های 3 و 4 ؛ 50 درصد با طول عمر 5 ساله زنده می‌مانند این طور نیست که کسی طول عمر بیشتری نکند بلکه ما بیمار هم داشتیم که تا 10 سال هم زنده مانده است.

ین تصورات غلطی که در شبکه های اجتماعی وجود دارد که ماموگرافی یک جنایت است صحت علمی ندارد و تقریبا در همه کشورها هم به عنوان روش استاندارد تشخیص زودرس مورد استفاده قرار می گیرد

البته نقش مشاور هم قابل چشم‌پوشی نیست و در این روند درمانی مشاور می‌تواند در ارامش بخشی ذهنی و کاهش دغدغه های بیماران و خانواده‌های آن ها کمک شایانی کند. در مرحله شیمی درمانی هم که بدترین دوران درمانی است و تغییراتی را در ریزش موهای سر، ابرو، لاغری و ... مشاهد می‌کنند نقش مشاوره به بیمار می‌تواند خیلی از دردهای جسمی و روحی بیمار را کم کند.

6- چرا روش های غربالگری سرطان سینه در کشور ما در مقایسه با کشورهای دیگر رایگان نیست و افراد باید هزینه پرداخت کنند؟

اینکه گفته می‌شود ایران سونامی سرطان است اصلا توجیه علمی و منطقی ندارد. الان سرطان یکی از معضلات بشری است و تمام دنیا با آن دست به گریبان هستند. در کشورهای پیشرفته روش‌های غربالگری و انجام آن به صورت رایگان انجام می‌شود در حالیکه در ایران روش غربالگری برای مراجعه کنندگان هزینه دارد و وزارت بهداشت هنوز به این نتیجه نرسیده است که پیشگیری بر درمان اولویت دارد.

البته که در این زمینه برآورد هزینه هم بی تاثیر نیست و حتما با توجه به بررسی‌هایی به این نتیجه رسیدند که هزینه‌های غربالگری بسیار بیشتر از درمان برای آن ها تمام می‌شود در حالیکه در برخی از کشورهای پیشرفته این غربالگری برای آنها نفع بیشتری نسبت به هزینه برای درمان داشته است به همین خاطر غربالگری را به صورت رایگان در اختیار شهروندانشان قرار می‌دهند.

البته این غربالگری هم در میان کشورها متفاوت است به عنوان مثال کشور انگلیس؛ غربالگری را هر 3 سال یکبار مفید می‌داند در حالی که آمریکا به صورت سالانه این مورد را در دستور کارش قرار داده است و بر حسب این موضوع است که چقدر بودجه برای بهداشت اختصاص دادند.

البته دیدگاه غلطی هم در برخی بیماران وجود دارد که چرا کشوری مثل انگلیس هر 3 سال یکبار ماموگرافی را تجویز می‌کند در حالی که در ایران به صورت سالانه این کار انجام می‌شود که این موضوع، تصوری اشتباه است که فکر ‌کنند اگر چنین سیاستی توسط یک کشور پیشرفته دنبال می‌شود حتما سیاستی درست است در حالیکه باید گفت که بودجه اختصاصی ان‌ها برای این موضوع این گونه تعریف شده است.

7- و در پایان به عنوان یک متخصص چه پیشنهادی برای خانم‌های ایرانی نسبت به این بیماری دارید؟

باور غلطی که در میان خانم‌ها وجود دارد این است که اگر می‌گوییم که باید سالانه چکاب کنید این است که حتما باید شخصی در خانواده شان به سرطان مبتلا شده باشد در حالیکه ممکن است هر کدام از ما اولین نفری باشیم که در خانواده مان به این بیماری دچار شده‌ایم و آن ژن معیوب در سیستم بدن ما وجود دارد.

در ثانی ممکن است در مادر خانواده آن ژن وجود داشته است اما بروز نکرده است و وقتی به دخترش رسیده است آن ژن بروز کرده است. بنا براین هیچ وقت فکر نکنیم که در خانواده اول باید یک شخصی مبتلا شده است و بعد ما اقدام به چکاب کنیم. همه ما در مورد سرطان باید بگوییم که چرا من مبتلا نباشم. همه ما در معرض یک سری عوامل محیطی قرار داریم که ممکن است پاسخ بدن ما به آن متفاوت باشد.

عواملی مثل تغذیه نامناسب، عوامل ژنتیکی، چاقی، عوامل زیست محیطی، اشعه کهکشانی و ... می‌تواند سرطان‌زا باشد و باید تا جایی که می‌توانیم بدن را مقاوم کنیم. سبک زندگی متفاوت با تغذیه مناسب و سالم، کنترل وزن بدن و جلوگیری از چاقی و  ورزش و تحرک بدنی اتفاق می‌افتد که می‌تواند بدن ما را مقاوم کند.

البته که باید نسبت به غربالگری هم کوتاهی نکنیم. در مورد سرطان سینه خانم‌های بالای 40 سال با انجام ماموگرافی می‌توانند پیشگیری کنند و باید متوجه باشند که این روش نه تنها عوارضی ندارد و اشعه آن سرطان‌زا نیست بلکه می‌تواند بیماری را در مراحل اولیه تشخیص دهد.

این تصورات غلطی که در شبکه‌های اجتماعی وجود دارد که ماموگرافی یک جنایت است صحت علمی ندارد و تقریبا در همه کشورها هم به عنوان روش استاندارد تشخیص زودرس مورد استفاده قرار می‌گیرد.