حکمرانی مطلوب فضای سایبر برای حمایت از حقوق کودکان نسل «زِد» و «آلفا»

خبرگزاری آنا ـ محمدمهدی سیدناصری*: اصولا حرکت از فضای حقیقی و واقعی به سمت دنیا و فضای مجازی؛ انسان را با چالش‌هایی روبه رو می‌کند. چرا که یکی از خصوصیات فضای‌ مجازی برداشتن فاصله جغرافیایی میان انسان‌ها است و در صورتی‌که آمادگی لازم برای مواجه با این فضا وجود نداشته باشد، می‌تواند باعث ایجاد چالش‌هایی شود؛ که یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها؛ عدم وجود چارچوب و قانونی برای استفاده از آن است. به‌دلیل تفاوت ذاتی این فضا با فضای حقیقی، تدوین قوانین و مقررات خاص زیست و فعالیت در چنین فضایی ضروری است.

امروزه دنیای ابنای بشر متفاوت از گذشته و تحت‌تأثیرِ شگفت‌انگیز فناوری و پیشرفت اداره می‌شود. باید گفت این تکنولوژیست که به‌صورت کلان‌روایتِ دنیای ما، با پیشرفت‌های شگرف، زندگی بشری را دچار تغییرات فوق‌العاده کرده است. این در حالی است که عرصه‌های مختلف زندگی کودکان نیز تحت تأثیر گسترش لحظه‌ایِ فضای سایبر، ابعاد جدیدی یافته است. همه‌گیری بیماری کرونا و خلق فناوری بلاکچین استفاده‌ بیشتر از فضای مجازی در تولید، انتشار و انتقال اطلاعات آموزشی و سرگرمی، سطح دسترسی بر محتوای برخط برای اقشار مختلف جامعه از جمله کودکان را افزایش داده است. این عوامل و بیش از آن سبب شده تا آدمی نظاره‌گر تولد نسلی باشد که از کودکی با پیشرفت اینترنت و فناوری در زندگی روبه‌روست و در عین حال، این شرایط بستری برای محدود شدن یا نقض حقوق افراد از جمله کودکان را ایجاد کرده است.

امروزه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات به خصوصی‌ترین لایه‌های زندگی بشر نفوذ کرده و دایره شمول آن، هر روز بیشتر از دیروز می‌شود. با اذعان به فواید این تکنولوژی، شواهد موجود مؤیّد این مسئله است که اگر در بهره‌مندی از آن استاندارد‌های لازم رعایت نشود آثار زیانبار و غیر قابل جبرانی به بار خواهد آورد. این فن‌آوری بر تمامی اقشار سِنّی جامعه اثر مستقیم و غیر مستقیم دارد، اما به نظر می‌رسد کودکان با توجه به ویژگی‌های خود مهمترین قربانی مضرات این پدیده باشند؛ چرا که از توانایی‌های لازم برای بهره‌مندی سالم و مثبت از این تکنولوژی، برخوردار نیستند.

از میان حقوقی که برای کودکان در استفاده از فن‌آوری وجود دارد، بر حق تربیت کودک تاکید کرده تا در فضای مجازی با تأسی از نظام تربیت دینی و آموزه‌های اسلامی، فرصت‌ها و زمینه‌هایی را برای مخاطبین وکاربران، به‌ویژه کودکان فراهم نماید و جهت هویت‌سازی دینی، تقویت انگیزش درون انسانی و تربیت رسانه‌ای ایفای نقش کرده و درترویج احقاق حق تربیت درکودکان در فضای مجازی بتوان از تضییع حق تربیت آنان در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات درفضای مطلوب وسالم جلوگیری کرد، و از سوی دیگر با برشمردن علل و عوامل آسیب‌پذیری در فضای مجازی موجود با ارایه‌ی شیوه‌های پیشگیرانه از این‌گونه جریانات آسیب‌زا در جهت مصالح و منافع عالیه کودکان نسل زِد و آلفا گام‌های موثر و کارآمدی برداشت.

به نظر می‌رسد کودکان با توجه به ویژگی‌های خود مهمترین قربانی مضرات این پدیده باشند؛ چرا که از توانایی‌های لازم برای بهره‌مندی سالم و مثبت از این تکنولوژی، برخوردار نیستند

حال پرسش این است مبانی و مولفه‌های حکمرانی مطلوب جهت حمایت و صیانت از حقوق کودکان نسل زِد و آلفا در فضای مجازی با تأسی از نظام تربیت دینی و آموزه‌های اسلامی چگونه است؟ امروزه در فضای مجازی از هر سه کاربر فعال آن یک نفرشان کودک است که تهدید‌های بسیاری برای کودکان در زمینه‌های مختلف وجود دارد که می‌توان از مهم‌ترین آنان به موارد زیر اشاره کرد:

۱-حوزه‌ کلاه‌برداری در اثر اعتماد بی‌پایه به کاربران فضای مجازی، به‌ ویژه توسط کودکان.
۲-حوزه‌ خشونت از طریق بازی‌های کامپیوتری که روح و روان کودک را تهدید می‌کند؛
۳-حوزه‌ فحشا و فساد که به نوبه‌ خود بی بند و باری، پورنوگرافی و هرزه‌نگاری را در کودک افزایش می‌دهد؛
۴-حوزه‌ استفاده از مواد مخدر و روان گردان‌ها و اعتیاد به فضای مجازی در اثر استفاده بیش از حد کودکان.

شاید بتوان راهکار‌های مختلفی در حمایت از حقوق کودکان در محیط دیجیتال ارائه کرد، اما به نظر می‌رسد آموزش کودک، نظارت و لزوم قانون‌گذاری مهم‌ترین راهکار‌ها در این خصوص باشد، زیرا چنانچه کودک در استفاده از محیط دیجیتال آموزش لازم را دریافت کند در همان حال نوعی نظارت بر فعالیت و حضور وی در فضای سایبر وجود داشته باشد و قوانین مناسب و کارآمد نیز تدوین شود، شرایط مساعد در راستای تحقق هرچه بیشتر حقوق کودک در فضای مجازی فراهم می‌شود.

برای مراقبت و همراهی کودکان و نوجوانان در فضای مجازی و بستر نامحدود اینترنت می‌توان از راه‌های مختلف و متفاوتی استفاده کرد که البته کلیه‌ی این راهکار‌ها در سایه‌ی ایجاد نگرش صحیح و بالا رفتن فرهنگ اجتماعی در پذیرش و استفاده از تکنولوژی است.

۱-آموزش: مهم‌ترین و ابتدایی‌ترین راهکار، آموزش کودکان در فضای مجازی است. این آموزش می‌تواند منجر به تکامل و رشد کودکان شود. در کنار آن آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی صحیح والدین در برخورد با استفاده‌ی کودکان از اینترنت در منزل و کسب آمادگی لازم برای مواجهه‌ی به‌موقع و اصولی با کودکان بسیار مهم و راهگشاست.

زیرا استفاده‌ مناسب و به جا از تکنولوژی در زندگی بشر امروز نوعی امتیاز است؛ به طور مثال محیطی مجازی، چون متاورس در عین حال که تأثیرات مخرب و منفی همراه دارد، می‌تواند مکانی عالی برای کاوش و یادگیری و بالا بردن سطح مهارت‌های اجتماعی و فردی در کودکان باشد. الگودهی مناسب والدین به کودکان یکی از مهم‌ترین راهکار‌ها در این زمینه است. اگر والدین پیوسته مشغول گوشی و فضای مجازی باشند، نباید انتظار داشت که فرزندان ابزار دیجیتال خود را به‌راحتی کنار بگذارند.

به طور مثال وقتی کتاب از سوی خانواده در سبد نیاز‌های روزانه‌ خانه باشد و پدر و مادر خود عادت به ورزش و فعالیت‌های فیزیکی مفید داشته باشند و به جای گردش‌های بی‌هدف و وقت‌گیر در فضای مجازی، بخشی از فعالیت‌های روزانه خود را به انجام کار‌های مفید فردی یا گروهی اختصاص دهند، کودک نیز خیلی زود با تأثیرپذیری و الگوبرداری، به جای توجه صرف و مطلق به محیط دیجیتال این گونه کار‌ها و فعالیت‌ها را به عنوان عادتی ضروری در زندگی خود احساس می‌کند و به کار می‌گیرد. خط‌ و مشی تکنولوژی و ارتباطات و اطلاعات در مدارس نیز کمک می‌کند تا آموزگارانی با سواد دیجیتال کافی در کنار کودکان باشند تا از تکنولوژی در آموزش استفاده کنند و خود نیرویی نظارتی و همراه در خطرات احتمالی استفاده از جریان آزاد اطلاعات و اینترنت باشند.

خط‌ و مشی تکنولوژی و ارتباطات و اطلاعات در مدارس نیز کمک می‌کند تا آموزگارانی با سواد دیجیتال کافی در کنار کودکان باشند تا از تکنولوژی در آموزش استفاده کنند

۲-نظارت آگاهانه:آنچه در تربیت کودک مهم است نظارت بر ارتباطات اوست. شاید این نظارت و کنترل در محیط خانواده ساده باشد، اما این امر در محیط دیجیتال با پیچیدگی‌هایی همراه است. با وجود فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی در جامعه‌ی امروز و محو مرز‌ها و ادغام فرهنگ‌ها، تربیت کودکان امری خطیرتر از گذشته شده است و تا حدی آموزش و پرورش کودکان را از دست والدین خارج کرده است. در این میان نظارت صحیح و اصولی یکی از مهم‌ترین راهکار‌ها برای حفظ کودکان در محیط دیجیتال است. آنچه در ادامه ذکر می‌شود تنها پیشنهاداتی برای کاربرد درست ابزار دیجیتال در خانواده است.

والدین باید در انتشار تصاویر فرزندان خود محتاط بوده و این حس را به کودک نیز منتقل کنند. مثلاً به این نکته توجه کنند که قبل از انتشار عکس یا ویدئویی از کودک خود، آن از منظر جوانی کودک خود ببینید. آیا او از این که کس دیگری این عکس یا فیلم را ببیند آزرده نمی‌شود؟ اگر پاسخ منفی بود، آن را منتشر نکنند.
می‌توان با تغییر تنظیمات در شبکه‌های اجتماعی عکس‌های کودکان را به صورت عمومی منتشر نکرد، بلکه آنها را تنها با گروه کوچکی از نزدیکان مورد اعتماد به اشتراک گذاشت. با این کار حس حفظ حریم شخصی برای کودک پررنگ می‌شود.

باید مراقبت‌های امنیتی را جدی گرفت و هنگام انتشار تصویر کودک برای مثال در مهدکودک یا مؤسسات آموزشی و تفریحی، آدرس یا نام مکان را مشخص نکرد تا نشانه‌ای از محل زندگی کودک به بیننده‌ی عکس‌ها ندهد؛ این کار می‌تواند خطرات احتمالی را کاهش دهد. همچنین در برخی اپلیکیشن‌ها و برنامه‌های رایانه‌ای به طور خودکار محل گرفتن عکس را ثبت می‌شود. می‌توان در این موارد گزینه لوکیشن را حذف کنید.

موضوع مهم دیگر این است که انتشار عکس عریان از کودکان به هیج وجه پسندیده نیست. گرفتن عکس در ساحل، توالت و حمام را اکیداً برای کودک خود ممنوع کنید. به این فکر کنید که ممکن است یک فرد پدوفیلی آن را ببیند و چه مخاطراتی برای کودک به وجود بیاورد.

والدین می‌توانند هیچ عکس تمام‌رخی از کودک خود منتشر نکنند تا امکان شناسایی توسط نرم‌افزار منتفی باشد. این توصیه به‌ویژه برای کسانی است که ممکن است مورد طمع باشند مانند تاجران ثروتمند یا هر کسی که روی فرزندش حساس است.

بهتر است این فرهنگ را ایجاد کرد که از کودکان بالای دو سال برای ارسال عکسشان حتی برای پدربزرگ و مادربزرگ اجازه گرفت؛ این کار علاوه‌بر ایجاد حس احترام رعایت حریم خصوصی را به کودک یاد می‌دهد.

۳-هنجارسازی از سوی نهاد‌های اجتماعی، فرهنگی: از مهم‌ترین وظایف دولت‌ها و نهاد‌های اجتماعی و فرهنگی توجه به مشکلات کودکان و پیش‌بینی آسیب‌های احتمالی است. در واقع اگر موانع و محدودیت‌های حقوقی و اجتماعی توسط سیاست‌گذاران و نهاد‌های ذی‌ربط برطرف شود و نقاط ضعف و چالش‌های قانونی بررسی شده و مورد توجه قرار بگیرد، بقیه‌ی ارکان جامعه نیز می‌توانند در صیانت از حقوق کودکان در این فضا موفق عمل کنند. در واقع در بسیاری موارد عدم هماهنگی و کاستی در زمینه‌های مختلف جامعه و مغایرت قانونی و نبود ضمانت اجرای کافی و نبود فرهنگ‌سازی درست در زمینه‌ی حقوق شهروندی و حقوق کودکان منجر به نقض این حقوق می‌شود.

۴-تصویب مقررات کیفری و اصلاح قوانین موجود در حمایت از کودکان آسیب‌دیده در فضای مجازی: در کنار آموزش و قانون‌گذاری برای کودکان و خانواده‌ها در استفاده از ابزار تکنولوژیک، حمایت و محافظت از کودکانی که به نوعی در این محیط مورد آسیب قرار گرفته‌اند نیز اهمیت دارد. تصویب قوانین و مقررات جامع و مؤثر در جرایم رایانه‌ای و آیین دادرسی جرایم رایانه‌ای در حمایت از کودکان و نوجوانانی که به واسطه‌ی حضور یا استفاده از محیط دیجیتال دچار آسیب شده‌اند، می‌تواند در جلوگیری از تکرار جرایم مؤثر بوده و به نحوی عملی و مناسب از آسیب‌دیدگان حمایت کند. همچنین با توجه به سرعت تغییرات محیط دیجیتال و به‌ وجود آمدن عرصه‌های مختلف و متنوع در امکانات تکنولوژیک جامعه، ضروری است قوانین و مقررات فضای سایبری فعلی نیز با توجه به تغییرات جدید به روزرسانی شده تا بتواند به طور کامل و کافی از بزه‌دیدگان جرایم سایبری حمایت کند.

با توجه به سرعت تغییرات محیط دیجیتال و به‌ وجود آمدن عرصه‌های مختلف و متنوع در امکانات تکنولوژیک جامعه، ضروری است قوانین و مقررات فضای سایبری فعلی نیز با توجه به تغییرات جدید به روزرسانی شود

از جمله ویژگی‌های چالش بر انگیز تربیت در فضای مجازی می‌توان به خاستگاه غربی داشتن آن، نامحدود بودن و غیرقابل کنترل بودن، تضاد فرهنگ‌ها در فضای مجازی، در خطر بودن حریم شخصی کاربران، تشخیص ناپذیری هویت، جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی، سرمایه‌گذاری دشمن در جبهه‌ فضای مجازی و جنگ نرم، آثار سوء فضای مجازی بر اخلاق کاربران و... اشاره نمود. همچنین فرهنگسازی استفاده‌ بهینه و درست از امکانات فضای مجازی، آشناکردن متولیان تربیت با خطرات فضای مجازی، تولید و توسعه‌ی تولیدات فرهنگی متناسب با دین در فضای مجازی، نظارت و همراهی با فرزندان در استفاده از فضای مجازی، جایگزینی فرهنگی، تقویت عقاید، بصیرت بخشی و آگاهی دادن به کاربران و.. از جمله راهکار‌هایی است که بررسی آیات قرآن کریم و سیره‌ی رضوی ما را بدان رهنمون می‌کند..

*مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان