کشف دنیای پزشکی نامتعارف در آسمان، زمین و دریا

گروه سلامت خبرگزاری علم و فناوری آنا، یاسر مختاری؛ پزشکی روزانه درهای جدیدی از علم را برای خدمت به انسان می‌گشاید، اگر زمانی افراد در صحراها، هوا و دریا دچار مخاطره می‌شدند، خود را نزدیک به مرگ می‌دانستند چرا که پزشک و خدماتی را در کنار خود حس نمی‌کرد اگر هم بود آن پزشک نمی‌توانست در شرایط ناپایدار خدمت ارائه دهد. امروزه پزشکی حوزه‌ای را در خود  پرورانده که می‌تواند تحت هر شرایطی در بحر و بر، صحرا و دریا، آسمان و زمین خدمت ارائه دهد. این حوزه از پزشکی را برخی پزشکی اکتشافی یا غیر متعارف نامیده‌ند، چرا که شرایط پزشک و بیمار هر دو نفر غیر معمول و نامتعارف است. این حوزه از پزشکی آن‌گونه که علیرضا خوش‌دل اپیدمیولوژیست و رئیس دانشگاه علوم پزشکی آزاد تهران  در میزگرد طب اکتشافی با حضور کاظم امینی متخصص طب هوایی، شهرام اولیایی متخصص طب دریایی و علی نیلوفری متخصص پزشکی خانواده می‌گوید، همه چیز آن متفاوت از محیط عادی است. 

طب اکتشافی یا آنچه که به عنوان طب در شرایط غیر متعارف در دنیا شناخته می‌شود چه نوع طبی بوده و چه خدماتی را ارائه می‌دهد؟

علیرضا خوشدل: این حوزه در دنیا به نام wilderness medicine یا adventure medicine شناخته می‌شود در فارسی هنوز نام کاملی برای آن شناخته نشده است. اما آنچه توسط متخصصان مختلف به عنوان معادل فارسی این رشته مورد استفاده قرار می‌گیرد، طب ماجراجو، طب اکتشافی، طب فرا اقلیمی و طب غیرمتعارف است.

 آنچه ما در طول دوره آموزش پزشکی یا  دوره طبابت خود آموختیم و تجربه کرده‌ایم‌، طبابت در محیط‌های معمول و مرسوم، متعارف و با شرایط عادی دما، فشار هوای مطلوب، رطوبت هوای مناسب، شرایط زیست محیطی ثابت است. هر یک از این شرایط اگر به هم بخورد طب ویژه‌ای را می‌طلبد، که دانش، امکانات، تخصص و مهارت متفاوتی نیاز دارد.

این حوزه جدید پزشکی در دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی در تهران مورد توجه قرار گرفته و به زودی به عنوان یک رشته تخصصی و فوق تخصصی در این دانشگاه ارائه خواهد شد.

حوزه پزشکی اکتشافی یا نا متعارف در چه دانشگاه‌هایی در حال حاضر در ایران تدریس می شود، آیا لازم است گسترش یابد؟

پزشکی نا متعارف با وجود گستردگی آن حوزه نسبتا جدیدی در دنیا است

خوشدل: پزشکی نا متعارف با وجود گستردگی آن حوزه نسبتا جدیدی در دنیا است؛ قبلا در برخی از دانشگاه‌های دنیا شاخه‌هایی از این حوزه ارائه می‌شد و خوشبختانه در ایران و در دانشگاه علوم پزشکی ارتش رشته طب هوا و فضا و پزشکی زیر سطحی را در سطح تخصص ارائه می‌کرد. با وجود حوزه‌های مختلف و گستردگی که این حوزه تخصصی از پزشکی دارد به نظر می‌رسد این پازل باید کامل شود، علاوه بر تخصص طب هوا و فضا و زیر سطحی باید حوزه‌های دیگری که در طب اکتشافی و طب فرا اقلیمی است کنار هم قرار بگیرند.

 wilderness medicine در دنیا فقط در چهار دانشگاه دنیا ارائه می‌شود، اما در کشور ما هنوز در هیچ دانشگاهی ارائه نشده است. خوشبختانه زیر ساخت‌های بسیار خوبی در نقاط مختلف کشور وجود دارد، با توجه به ماهیت چند رشته‌ای این حوزه به نظر می‌رسد حوزه‌های محیط زیست، نظامی، متخصص جغرافیا و هواشناسی، رشته‌های مختلف علوم پایه، علوم دریایی، مهندسی هوا و فضا و حوزه های مختلف مشابه می‌توانند در ایجاد چنین رشته‌هایی همکاری کنند. خوشبختانه در ارتش جمهوری اسلامی، هم در نیروی هوایی و هم در نیروی دریایی زیرساخت‌های بسیار خوبی برای آموزش چنین رشته‌هایی وجود دارد که امیدواریم با عقد قراردادهای مناسب آموزشی بتوانیم از این زیرساخت ها استفاده کنیم.

نامتعارف در هوا

شرایط غیر متعارف در هوا با زمین چه تفاوتی دارد و نیازمند چه تخصصی برای ارائه خدمات پزشکی لازم است؟

کاظم امینی: در ارتفاع چند هزارپایی از سطح زمین فشار کمی در هوا وجود دارد که شرایط را برای زیستن انسان نامتعارف می‌کند، بنابراین کسانی که در معرض این شرایط غیرمتعارف قرار می‌گیرند دچار عوارض می‌شوند. یکی از شایع ترین مسائلی که معمولا در هوانوردی رخ می‌دهد Hypoxia یا کمبود اکسیژن است. از سوی دیگر معمولا استرس های کلاسیکی در پرواز و فضانوردی رخ می‌دهند که تشعشعات، سروصدا،کمبود آب، گرما، سرما، لرزش‌های متناوب و کمبود اکسیژن از جمله این استرس‌ها هستند که بدن ما را تحت تاثیر قرار می دهد.

کسانی که در این شرایط نا متعارف می‌خواهند خدمت پزشکی ارائه دهند، باید اصول و راه های مقابله با شرایط غیرمتعارف را بدانند. از طرف دیگر برخی افراد در مشاغل مرتبط با هوانوردی حضور دارند که کنترل سلامت این افراد حائز اهمیت است.

عوامل آلاینده در هوا یک حالت جمع شوندگی در بدن ایجاد می‌کند، کسی که میزان تشعشعات کیهانی زیادی دریافت می‌کند یا کسی که در معرض اشعه ماورای بنفش یا مادون قرمز است به مرور دچار فرسودگی می‌شود. این اصول فیزیولوژی پرواز و هوایی است که اثرات بسیار مخربی بر بدن ما دارد، ورود به این حیطه کار بسیار مهمی است که این مخاطرات را شناسایی می‌کند.

 چه گروه از پزشکان در مواجه با این شرایط غیر متعارف هوایی هستند؟

امینی: یکی از موضوعاتی که پزشکان را با پزشکی نامتعارف در هوا درگیر می‌کند ، امداد و انتقال هوایی مثلا از طریق آمبولانس‌های هوایی است. امروزه از صنعت هوانوردی برای جابه‌جایی بیماران استفاده می‌کنند. امداد هوایی که در آن فرد بیمار و شرایط حمل و نقل بیمار عادی نیست یک شرایط غیر متعارف است.گروه‌هایی که در امداد و انتقال هوایی حضور دارند حتما باید متخصص این حوزه بوده و در رابطه با فشار اکسیژن، جهت حرکت هوا، شتاب آن آگاهی لازم را داشته باشند، بدانند.

آگاهی از نیروهای شتابی بسیار مهم است؛ مثلا اگر در امداد و انتقال یک بیمار یا مجروح جهت شتاب در راستای بدن او نباشد اختلال آب و مایعات الکترولیت در بیمار به وجود می‌آید و خونی که به سر یا پا هدایت شده موجب تشدید بیماری می‌شود. بنابراین آگاهی و اطلاعات گروه‌های امدادی در این زمینه نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند.

اگر در امداد و انتقال یک بیمار یا مجروح جهت شتاب در راستای بدن او نباشد اختلال آب و مایعات الکترولیت در بیمار به وجود می‌آید

از سوی دیگر گروه‌هایی هم که به صورت زمینی در موضوع حوادث وارد می‌شوند باید در خصوص وسایل پرنده اطلاعات لازم را داشته باشند، چه بسیار تکنسین‌های اورژانس در حال امداد و انتقال بیمار یا مجروح با ملخ و دم بالگرد آمبولانس‌ها برخورد کرده‌اند و یک مجروح تبدیل به دو مجروح شده است.

همچنین خلبان‌ها و پرسنل هوایی و افرادی که به صورت مداوم پرواز می‌کنند، باید مدام چک شوند و بر اساس استانداردهای سازمان جهانی هوانوردی (ایکائو) به صورت سالیانه معاینه شده و گواهی‌های پزشکی دریافت کنند، ورود به این حوزه می‌تواند برای گروه‌های پزشکی ارزش بسیار زیادی داشته باشد.

بیم موج و گردابی چنین هایل؛ سلامت در دریا

خدمات پزشکی در دریا چگونه بوده و تحت چه شرایطی ارائه می‌شود؟

شهرام اولیایی: در بحث طب دریا، ما با سطح، زیرسطح، غواصی و هایپربار و یک موضوع بسیار گسترده مواجه هستیم. در طب دریا موضوع سلامت کارکنانی که به شکلی در دریا فعالیت می کنند و با دریا سر و کار دارند، چه در محیطِ سطح و چه محیط زیر سطح حضور دارند مطرح است. محیط سطح شامل شناورهای تجاری و نظامی است. در زیر سطح هم پزشکی غواصی است که شامل غواصی تجاری، غواصی صنعتی، غواصی تفریحی، ورزشی و غواصی نظامی می‌شود.

افرادی که در محیط زیر آب دچار سانحه می‌شوند ممکن است با بیماری‌های بسیار خطرناکی روبه‌رو شوند. این بیماری‌ها از یک درد ساده تا فلج چهار اندام، یک DCS تا DCS نورولوژی را ممکن است شامل شود در نتیجه توجه به بیماری‌های آنها بسیار مهم و کار بسیار تخصصی است؛ در هیچ دانشکده معمول پزشکی درمان بیماری‌های غواصی و این چنین بیماری‌هایی آموزش داده نمی‌شود بنابراین وجود مراکز تخصصی در حوزه آموزش پزشکان متخصص در این حوزه بسیار مهم و ضروری است.

از دهۀ 1960 به بعد کاربردهای جالب و جدیدی برای تجهیزاتی که قبلا در پزشکی دریایی برای درمان غواصان استفاده می‌شد به تدریج برای دیگر بیماری‌ها نیز مورد استفاده قرار گرفت. اتاق فشار یا اکسیژن‌ هایپربار به تدریج برای درمان بیماری‌های بسیار جدی و صعب العلاج مورد استفاده قرار گرفت و روز به روز برکاربردهای این حوزه افزوده می‌شود.

اکسیژن هایپربار همچنین در درمان بیماری‌های نورولوژیک مانند سکته‌های مغزی و سردردهای میگرنی کمک کند. این دستگاه همچنین می‌تواند در ارتقای کیفت زندگی بیماران ALS که یک بیماری ناتوان کننده است کمک کند. از این طریق همچنین می‌توان در جریان سوانح رانندگی که ضربه به نخاع و مغز رخ می‌دهد به سرعت به ترمیم بافت‌های آسیب دیده پرداخت. درمان زخم پای دیابتی و جلوگیری از قطع پای آنها، درمان زخم بستر مقابله با عفونت‌های استخوان، نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

زمین نامتعارف

افراد عادی وقتی در شرایط غیر متعارف قرار می‌گیرند مثلا در شرایط کوهستان، بیابان، آب های خروشان، دریا یا مسافرت هوایی با چه خطراتی مواجه هستند و چه تهدید‌های سلامتی برای آنها قابل شمارش است؟

علی نیلوفری: طبی که ما با آن مواجه هستیم عموما در شرایط عادی و معمول است، اغلب افراد در جوامع، شهرها و روستاها حضور دارند و به تبع آموزشی هم که در سطح پزشکی وجود داشته است؛ برای درمان بیماری‌ها و عوارضی بوده است که در اجتماعات با آن مواجه هستیم. به تدریج که حمل و نقل در دنیا پیشرفت کرد به همان نسبت انسان‌ها برای حضور در جاهای دیگری غیر از شهرها و خانه‌های خود مانند طبیعت که شامل کوهستان، دریا و در چند سال اخیر صحرا و کویر اشتیاق پیدا کردند. در این شرایط گروه‌های پزشکی مطمئنا باید آموزه‌های دیگری غیر از آموزه‌هایی که به صورت معمول دریافت کرده‌اند را برای ارائه خدمات بهتر به کار گیرند.

کشور ما از جمله کشورهایی است که تنوع اقلیمی بسیار زیادی دارد، از غرب تا شرق کشور اقلیم‌های متفاوتی را شامل کوهستان، صحرا، دریا و جنگل مشاهده می‌کنیم و به طبع آن ماجراجوهایی بسیاری را چه از سوی هموطنان و چه از سوی گردشگران خارجی شاهد هستیم. به همین دلیل باید خدمات مناسب و متناسبی نیز به این افراد ارائه شده، سلامت آنها را حفظ کرد و سالم به آغوش خانواده بازگرداند.

از سوی دیگر مثلا در مسافرت‌های معمولی وقتی یک خانواده به یک جای گرمسیر مانند جنوب کشور مسافرت می‌کند ممکن است با خطراتی در سطح زمین مواجه باشد، یکی از ساده‌ترین این خطرها اشعه نور خورشید است؛ انواع اشعه‌های UV می‌تواند برای افراد مخاطره آمیز باشد، بنابراین توریستی که به جای جای کشور که 70 درصد آن بیابان است، سفر می‌کند و در معرض نور مستقیم خورشید است ممکن است با مخاطراتی مانند انواع آفتاب سوختگی یا کم آب آبی ناشی از قرار گرفتن در هوای گرم مواجه شود.

از سوی دیگر در مناطقی مانند کوهستان‌ یا جنگل‌ها مخاطرات به شکلی که در بیابان‌ها وجود دارد نیست اما مخاطرات محیطی ازجمله مواجهه با حیوانات وحشی، حشرات و به ویژه گزیدگی‌ها در جنگل‌ها و مراتعی که پوشش‌های گیاهی دارند مورد بسیار توجه است و باید به تبعات این مساله توجه کرد.اگر آموزش‌های ساده و ابتدایی به توریست یا گردشگر یا حتی کسانی که بانی این نوع گردشگری هستند ارائه شود به کاهش مخاطرات اجتماعی و سلامت گردشگر منجر می‌شود.

مسأله سلامت در همه اقلیم‌ها را باید با نگاه ویژه‌ای دید

مسأله سلامت در همه اقلیم‌ها را باید با نگاه ویژه‌ای دید، به نظر بهتر است با توسعه آموزش‌ها در سطح خانواده‌ها و فعالان گردشگری می‌توان خدمات سلامت، بهداشت و سلامت را توسعه داد و از مخاطرات و هزینه های جانبی و مسائل اجتماعی پیشگیری کرد.

آموزش غیر متعارف

دانشجوی پزشکی در دوره عمومی از تمام شاخه‌های پزشکی یک دانشی را به دست می‌آورد، آیا لازم است wilderness medicine قبل از اینکه به شکل یک رشته تخصصی دربیاید وارد کوریکولوم آموزشی دوره پزشکی عمومی یا دوره‌هایی مانند فوریت‌های پزشکی و پرستاران اورژانس شود؟

خوشدل: مانند هر دیسیپلین علمی دیگری سطوح مختلف آن دانش باید در جای خودش دیده شود. یک سطح عمومی از این دانش باید حتما در برنامه آموزش پزشک عمومی در برخی دروس خاص قرار بگیرد، مثلا دانشجویان پزشکی که درس می‌خوانند و رشته طب اورژانس، پزشکی اجتماعی، بهداشت و طب پیشگیری دارند، می‌توان تا بیست درصد از کل کوریکولوم موجود را به شکلی تغییر داد که این حوزه را پوشش بدهد به همین ترتیب در آموزش پرستاری، پیراپزشکی و فوریت‌های پزشکی این امکان وجود دارد.

 بنابراین مراکز توسعه آموزشی دانشگاه‌های علوم پزشکی باید به درج و تزریق این محتوای آموزشی در درس‌های موجود اهتمام کنند، علاوه بر آن کسانی که پس از فراغت از تحصیل بر حسب مأموریت و شغلی که می‌گیرند، مثلا پزشک کوهستان، غواص، هوایی، گردشگر می‌شوند باید این امکان را داشته باشند که در دوره‌های کوتاه مدت یا تکمیلی شرکت کنند و اطلاعات تخصصی در این حوزه به دست بیاورند، دانشگاه آزاد این امکان را دارد تا این دوره‌های کوتاه مدت حرفه‌ای را به صورت تخصصی به همه‌ این لایه‌ها ارائه کند آن چیزی که در دنیا ارائه می‌شود همه مقاطع را پوشش می دهد؛ از دیپلم و تحصیلات تکمیلی که شبیه کاردانی ماست تا لیسانس، کارشناسی ارشد،  PHD، پزشک عمومی، پزشک متخصص، فلوشیپ و فوق تخصص بنابراین در همه لایه‌ها با در نظر گرفتن طبقه‌بندی خود امکان ارائه موضوعات وجود دارد.

آیا دوره‌های دانشگاه آزاد به صورت تخصصی است یا به صورت دوره‌های کوتاه مدت ارائه می‌شود؟

خوش‌دل: چند سالی است که دوره‌های مهارتی علوم پزشکی تحت نظام آموزشی وزارت بهداشت درآمده است، هر کسی دوره کوتاه مدت پزشکی ارائه می‌کند باید برنامه آموزشی مصوب داشته باشد. این امکان در دانشگاه آزاد وجود دارد که دوره‌های تکمیلی کوتاه مدت را در آن نظام و قالب ارائه کند. اما چیزی که به طور همزمان توسط دانشگاه آزاد و علوم پزشکی تهران درخواست می‌شود یک دوره فوق تخصصی یا فلوشیپ است که دانشجوی رشته‌های تخصصی دیگر برای بدست آوردن اطلاعات تکمیلی، یک دوره 18 ماهه را طی کند و طی این دوره هم آموزش‌های لازم را ببینند و هم در عرصه‌های عملیاتی قرار بگیرند، یعنی پزشکی که این آموزش‌ها ببیند و در این عرصه خدمت ارائه دهد حتما سفرهوایی، سفر دریایی یا زیر سطحی را  تجربه کند و در شرایط کوهستان و بیابان قرار گیرد تا مهارت‌های لازم را فرابگیرد.

 ایران همیشه درگیر حوادث طبیعی است و سالیانه خسارت‌های زیادی را از لحاظ مالی و جانی متحمل می‌شود  وقتی پزشکی وارد این مساله می شود طبیعتا باید آموزش‌های غیرمتعارف داشته باشند چرا که تهدید PTSD  و شیوع بیماری هم برای افراد و هم پزشک حاضر در میدان وجود دارد، آیا این باره فکری شده است؟  آیا این امکان وجود دارد مثلا برای مناطق غرب که کولاک و مناطق جنوب شرق سیل وجود دارد، آموزش‌ها را بر حسب اقلیم ارائه داد؟

خوش‌دل: حرکت هایی در این زمینه در کشور شده کما اینکه رشته‌هایی مانند مدیریت سلامت در بلایا یا پرستاری بحران یا پزشکی اورژانس داریم، متاسفانه این رشته‌ها علیرغم اینکه در برنامه آموزشی شان قرار بوده یک سری متخصص میدانی تربیت کند، به جای آن متخصصین ستادی تربیت کرده یعنی کسانی که پای خود را از اتاق بیرون نگذاشته و هیچ وقت در میدان عملیات قرار نگرفته‌اند یا کم قرار گرفته‌اند. بنابراین از این افراد نمی‌توان در شرایط بحران استفاده کرد، آنها مدیران ستادی هستند، خوب فکر می‌کنند، خوب تصمیم می‌گیرند و خوب دستور می‌دهند اما پرسش این است چه کسی می‌خواهد این دستورات را اجرا کند؟

در این شرایط سه مورد نامتعارف داریم؛ محیط نامتعارف است، هم شرایط عمومی نامتعارف است خدمات پزشکی یا دسترسی به محیط، دارو و بیماری‌ها هم نامتعارف هستند، مثلا پزشکی در مناطق زلزله‌زده پیش از این هر روز یک له شدگی عضلانی نمی‌‌دید اما در زلزله می‌بینید، در محیط‌های عادی بیمار ویزیت می‌کند اما در شرایط بحران مجبورند در محیط‌های نامتعارف قرار بگیرند، در محیط زیست غیر عادی قرار بگیرند، در بیمارستان دسترسی به دارو وجود دارد اما در شرایط بحران دسترسی همه جانبه به دارو نیست؛ بنابراین در این شرایط افرادی باید پای کار باشند که نمونه‌های تجربه شده و شبیه‌سازی شده را قبلا آزموده، اجرا کرده، با ظرایف و تنوع آن از قبل برخورد کرده باشد. فکر می‌کنم زمینه‌های لازم در کشور ما بر این موضوع وجود دارد کسانی که رشته‌های نامبرده را راه اندازی کردند با این هدف وارد شدند اما این پازل‌ها کامل نشده‌اند. دانشگاه آزاد به عنوان یک دانشگاه مردمی و اجتماعی آمادگی را اعلام می‌کند تا این پازل و این حلقه با حد کمال خودش برساند.

مخاطرات هوایی؛ ایمنی پرواز

افراد زیادی وجود دارند که در طول روز یا هفته پرواز می‌کنند و از سوی دیگر تعداد سفرهای هوایی زیاد بوده و طبیعتا مسائل زیاد مانند بیماری نیز وجود دارد، آیا در مورد پزشکی هوایی می‌توان آموزش عمومی به مهمانداران و خانواده‌ها داد که در شرایط بحران چه کاری کنند؟

امینی: نخست اینکه این رشته نوین بوده و افرادی که وارد این رشته می‌شود باید توانایی جسمانی زیادی داشته باشند. مثلا جراحی داریم که فوبیای پرواز دارد قطعا این نفر نمی تواند فلوشیپ این دوره را بگذراند، یا فردی است که از کوهستان یا جنگل وحشت دارد یا توانایی حرکت در این محیط ها را ندارد. بنابراین افرادی که وارد این رشته می‌شوند باید توانمندی‌های جسمانی داشته باشند و به صورت مداوم این توانمندی‌ها را ارتقا دهند. طبیعتا شرایط غیرمتعارف می‌طلبد که بدن بهترین توانایی را داشته باشد. این فرد باید ورزشکار بالفطره و بالقوه‌ای باشد که بتواند وارد این عرصه شود.

جدا شدن از روی زمین و رفتن به ارتفاع اثر زیان‌باری بر بدن دارد. البته علم و تکنولوژی تا حدی این مسأله را پوشش داده، هوای داخل کابین‌های هواپیما با ارتفاع هشت هزار پایی یعنی ارتفاعی در اندازه دامنه‌های کوه دماوند که یک فرد سالم می‌تواند آن را تحمل می‌کند تنظیم شده است؛ اگرچه فردی که بیماری قلبی یا آسم دارد نمی‌تواند آن را تحمل کند.

سیستم پزشکی هوایی تمهیداتی را برای مسافرت‌های هوایی قائل شد و معمولا همه شرکت‌های هوایی از پزشک‌های هوایی‌ مشاور استفاده می‌کنند. زمانی بیمار قصد سفر هوایی را دارد ابتدا از متخصص پزشک هوایی شرکت استعلام می‌کنند که آیا احتیاج به اکسیژن اضافی در پرواز و تمهیدات خاصی دارد یا نه؟ افرادی که دچار بیماری‌های روانی شدید هستند به هیچ عنوان نمی‌توانند در پرواز پذیرش شوند، پرواز همچنین برای مادران باردار به ویژه مادرانی که حاملگی اول خود را تجربه می‌کنند معمولا در یک تا دو ماه آخر حاملگی خطرناک است؛ چرا که احتمال زایمان زودرس برای آنها وجود دارد؟

چه بیماری‌های شایعی در زمان پرواز وجود دارد؟

امینی: به دلیل اختلاف فشار و فشار کمی که وجود دارد مسائل مختلفی به وجود می‌آید. افرادی که قبل از پرواز غذاهای نفّاخ می‌خورند، گاز زیادی در معده و روده آنها جمع شده، وقتی به ارتفاع می‌روند دچار درد شکم و حالت نامطبوع در پرواز می‌شود.  گرفتگی گوش‌ها در حالت نشست و برخاست (تیک آف و لندینگ) ممکن است برای مسافران که پرواز آنها محدود است به وجود آید.

 از سوی دیگر افرادی مانند مهمانداران و خلبانان و مهندسان پرواز که شغل آنها در پرواز تعریف شده‌ است، ممکن است دچار برخی دیگر از مشکلات شوند. یکی از استرس‌های کلاسیک پرواز، کمبود اکسیژن است. تششعات هم می‌توانند بسیار خطرناک باشند؛ اشعه مادون قرمز، اشعه UV به ازای هر چند هزار پایی که از سطح زمین فاصله می‌گیریم چندین برابر می‌شود که ممکن است مخاطرات زیادی را ایجاد کند. سروصدا نیز امروزه یکی از آلاینده‌های بزرگ محیطی است که ممکن است وضعیت بیوشیمیایی بدن و سطح متابولیسم را تغییر ‌دهد، کسانی که در معرض سروصداهای بیشتر هستند دچار نقص‌های متابولیک می‌شوند و چربی آنها بالا می رود.

موضوع دیگر بحث مخاطرات در فضا است؛ استحکام استخوان‌ را به دلیل نیروی جاذبه داریم، وقتی فضانوردی در طول یک ماه به یک ایستگاه فضایی می‌رود و جاذبه از روی بدنش برداشته می‌شود استخوان‌هایش شروع به پوک شدن می‌کنند. بنابراین وقتی از فضا به زمین می‌آید حتی توان راه رفتن و ایستادن معمولی را ندارد. گراویتی و نیروی جاذبه بحث بسیار مهمی است که در فضا مطرح می‌شود. در مورد گرما و سرما؛ به ازای هر هزار پا که بالا می رویم دو درجه حرارت کم می‌شود، وقتی خلبان اعلام می‌کند ما در ارتفاع 35 هزار پایی هستیم اگر درجه سطح زمین صفر باشد آنجا منفی 70 درجه است و این دما بسیار کشنده و آزادهنده است. هم سیستم‌های مهندسی و هم سیستمهای انسانی، در طراحی‌ وسایل پرنده باید این مخاطرات را شناسایی کنند.

در نهایت پزشک این حوزه حداقل باید چند سورتی پرواز انجام داده باشد. بحث گم‌گشتگی فضایی هم بسیار مهم است و تا کسی با آن مواجه نشود نمی‌تواند درک کند. در خلیج فارس یک کیلومتر از ساحل دور می‌شوید مه شدید می‌گیرد و افق را گم می‌کنید و این گم‌گشتگی باعث سانحه و مسائل دیگر می شود. افرادی که می خواهند وارد این مقوله شوند حتما باید این توانمندی‌ها را کسب کنند.

دریا و مخاطرات

در سطح دریا چه مخاطراتی افراد را تهدید می‌کند و نیاز به چه آموزش‌هایی دارد؟

در سطح دریا و شناورهای سطحی و سکوهای نفتی کارکنانی که در این شرایط کار می‌کنند، در معرض فشار، تغییرات اقلیمی و شرایط آب و هوای متفاوتی هستند، وقتی رولینگ بالا می‌رود سکو یا شناور بزرگ و متوسط و حتی کوچک فشار بیشتری را متحمل می‌شود کارکنان آنها دچار بیماری  sea sickness (دریازدگی) می‌شوند. حرکت آب و شناور موجب تحت تأثیر قرار گرفتن سیستم تعادلی و عوارضی مانند خستگی، سرگیجه و حالت تهوع می‌شود، این تهوع ممکن است انقدر شدید باشد که تا استفراغ و بالا آوردن صفرا پیش برود. اگرچه بیماری‌هایی که در سطح دریا هستند تفاوت زیادی با خشکی ندارند، اما به هر حال نحوه رسیدگی به آنها متفاوت است. فرد دچار غرق شدگی که نیاز به سی‌پی‌آر داشته و همزمان باید زودتر به ساحل برسد، هر لحظه که بر سرعت قایق افزوده می‌شود کار سی‌پی‌آر بر روی او مشکل‌تر می‌شود، فرد سی‌پی‌آر کننده از یک سو باید تعادل خود را نگهدارد و همزمان کار سی‌پی‌آر را انجام دهد و بنابراین به راحتی نمی‌تواند از دو دست خود استفاده کند و بر همین اساس نیاز به مهارت خاصی دارند.

آیا این مهارت‌های خاص آموزش داده می‌شوند؟

اولیایی: در نیروی دریایی راهبردهایی را برای بهداشت و درمان سطح، شامل آموزش کارکنان در حوزه فوریت‌های پزشکی، آموزش پزشک‌‎یارانی که بر روی این شناورها مامور می شوند و فعالیت های درمانی انجام می‌دهند، آموزش تکنسین فوریتهای پزشکی در نظر گرفتیم. در سطح کارشناسی هم پرستاری هایپربار و پرستار فوریت‌ها و در سطوح بالاتر تربیت پزشک دریایی و غواصی آموزش‌های جدی می‌بینند.

 همانطور که اشاره شد پزشکانی که به این حوزه می‌آیند باید آمادگی بدنی لازم و شرایط ویژه‌ جسمانی خاصی داشته باشند تا تحمل شرایط غیرمتعارف را داشته باشند. بالاخره آنچه که انجام شده تربیت در حوزه تخصصی است که در دانشگاه علوم‌پزشکی ارتش رزیدنت‌های هوا و فضا و زیر سطحی در این حوزه‌ها آموزش می بینند. برای تربیت فلوشیپ در حوزه‌های تخصصی طب دریا، زیرسطحی و هایپربار برنامه‌ریزی می‌شود که آن‌ هم حوزه بسیار وسیعی است.

عمق زیاد و ناهوشیاری

در عمق زیاد چه مسائلی برای غواصان و افرادی که زیر سطح آب دریا وجود دارد مطرح هستند؟

اولیایی: تا حدود 10 متر عمق معمولا مشکل خاصی غواصان را تهدید نمی‌کند، از 10 متر بیشتر به بالا که فشار هوا به اضافه فشار عمق بیشتر می‌شود، حجم هوا کم می‌شود و ممکن است مشکلاتی برای غواص به وجود آید. وقتی هم می‌خواهد از عمق به سطح بیاید، اگر با سرعت این کار را انجام دهد، هوا که در بافت‌ها رفته فرصت خروج از بافت و ورود به ریه و خارج شدن با تنفس را پیدا نمی‌کند و این باعث محبوس شدن هوا در بافت می‌شود. در نتیجه این حباب هوا از یک درد ساده که غواص در مفاصل و شانه‌هایش حس می‌کند ممکن است تا نابینایی و فلج نیمی از اندام‌هایش پیش برود و حتی ممکن است به صورت کامل فلج شود.

غواص از عمق 20،30 متری که پایین‌تر می‌روند نیتروژن که در آب اثر اتانول را بر غواص می‌گذارد و در خون حل می‌شود و آرام‌آرام غواص مست شده و حالت عادی اش تغییر می‌کند، به عمق 70 متری که می‌رسد ممکن است  هوشیاری‌اش را از دست بدهد، در این حالت بسیاری از غواصان تجهیزات را از خود باز کرده و حاضر نیستند که بازگردند.

غواص با تجهیزات میکس که به جای استفاده از نیتروژن از گاز هلیم استفاده می‌کند می‌تواند تا عمق 150 متری برود، با لباس مخصوص هم می‌تواند تا عمق 500 متری هم برود. با این حال نوع دیگری از غواصی نیز وجود دارد که به آن غواصی اشباع می‌گویند که در صنعت نفت و مسائل نظامی و در عمق بسیار زیاد است. در این نوع غواصی، فرد وارد یک محفظه شده و پس از آن وارد محفظه دیگری که به آن بل خشک می‌گویند، می‌شود. این بل خشک توسط یک سیم بُکسل بسیار بلند به یک کشتی بسیار مدرن که ثابت هستند وصل شده و از بالا تغذیه می‌شود. غواص  در بل خشک به مدت طولانی، چند ماه می‌ماند. امکان ندارد غواص به صورت دائم بالا بیاید چرا که در عمق زیاد قرار دارد باید در جاهای مختلف ایستا بگیرد تا به سطح برسد و این زمان امکان پذیر نیست. بنابراین غواص را از نیتروژن اشباع می‌کنند و آنجا زندگی می‌کند.

انجام می دهد بعد از چند ماهی که عملیات تمام شد غواص به سطح می‌آید یک، هفته تا ده روز در اتاق فشار آرام آرام نیتروژنی که در بدنش اشباع شده، خارج شده و به زندگی عادی بازمی‌گردد. منظور از شرایط نامتعارف این است، در هیچ دانشکده پزشکی این حوزه و درمان بیماری‌های این چنینی تدریس نمی‌شود و به توجه ویژه به شکل تخصصی نیاز دارد.

چه بیماری‌هایی کارکنان زیردریایی‌ها را تهدید می‌کند؟

بیماری‌هایی که در زیردریایی‌ها رخ می‌دهند، بسته به زمان ماندگاری زیر دریا متفاوت است

اولیایی: بیماری‌هایی که در زیردریایی‌ها رخ می‌دهند، بسته به زمان ماندگاری زیر دریا متفاوت است، بیماری افسردگی به دلیل کمبود آفتاب و ویتامین دی ممکن است رخ دهد، مشکلات عضلانی و اسکلتی با توجه به نوع ساختار زیرسطحی‌ها می‌تواند شایع باشد. همچنین اگر باتری‌های بزرگ موجود در زیردریایی‌ها استاندارد نباشند، ممکن است بخار‌های سمی متصاعد کند و این بخارهای سمی مشکلات تنفسی برای کارکنان زیر سطحی به وجود می‌آورد.

توسعه گردشگری و مخاطرات

در سطح زمین تقریبا شرایط متعارف است اما وقتی افراد در سفر هستند این شرایط بعضا نامتعارف می‌شود، در این شرایط چه باید کرد؟  

نیلوفری: در طول سال‌های گذشته توسعه گردشگری در همه جای دنیا و همین طور کشورمان گسترده شده، علی‌رغم آموزه‌های اجتماعی و مزایای آن گاه مخاطراتی را به ویژه برای افراد گردشگر در برداشته باشد. یک گردشگر سفر خود را از محل سکونت خود که آغاز می‌کند ابتدا نوع وسیله نقلیه را انتخاب می‌کند، پس از آن شرایط راه و مسیری که می‌خواهد به مقصد برسد را بررسی می‌کند. شرایط اقلیم و جغرافیای منطقه، مخاطرات احتمالی در مقصد ممکن است وجود داشته باشد همه می توانند به صورت مفصل مورد مطالعه قرار بگیرد.

 خوشبختانه کشور ما مسطح است و به تبع مسیرهای جاده‌ای به خصوص در چند دهه اخیر گسترده شده اگرچه هنوز سفرهایی مانند سفرهای ریلی مغفول مانده است، اما سفرهای جاده‌ای و استفاده از خودروهای شخصی مورد اقبال قرار گرفته است و به همین خاطر اغلب خانواده ها برای دوری از شرایط خسته کننده شهری گاه بار سفر می‌بندند، بهتر است در سفرهایی که خانواده ها پیش رو دارند به مسائل امنیتی ساده ای توجه کنند تا به خدمات پیشرفته پزشکی و سلامت نیاز پیدا نکنند.

 انتخاب نوع مسیری که آنها را به مقصد می رساند بسیار تاثیرگذار است، ساعت انتخاب شروع سفر بسیار موثر است، با توجه به اقلیم کشور ما که مسطح و بیابانی است و می دانیم بیش از هفتاد درصد کشور ما را اقلیم گرم و خشک در بر می‌گیرد، پوشش گیاهی زیادی وجود ندارد و مسیر یکنواخت می‌تواند برای راننده و سرنشینان خسته کننده باشد که با مخاطراتی همراه است، یکی از موارد گرما زدگی است؛ وقتی در یک جای گرم و خشک قرار می‌گیریم تعریق واکنش طبیعی بدن برای خنک نگه داشتن بدن است اما آنچه در زمان تعریق از بدن دفع می‌شود آب و نمک است. اما اغلب افراد فقط با نوشیدن آب سعی در جبران مایعات بدن می‌کنند، در حالی که بدن نیاز به املاح دیگری از جمله سدیم یا آنچه در نمک وجود دارد است .

اختلال در الکترولیت های بدن به تدریج شرایط نا مناسبی را برای فرد ایجاد می‌کند. در فصل گرما شاهد بروز این عوارض هستیم اما در شرایط سفر و امکانات پزشکی و خدمات بهداشت و سلامت در یک جای دور افتاده از شهر وجود ندارد، بنابراین رعایت یکسری نکات سلامتی می‌تواند موجب حفظ سلامت تمام افراد شود.

 در مقصد باید به بهداشت مواد غذایی توجه کرد و یکی از نکات بسیار ساده که اغلب خانواده‌ها در سفر از یک شهر به شهر دیگر با آن مواجه می‌شوند، انواع باکتری‌های متفاوتی است که در آب آشامیدنی وجود دارد، اصطلاح گفته می شود، فرد آب به آب شده و با بیماری‌های گوارشی مواجه می‌شود. با مصرف کردن آب‌های بسته‌بندی شده یا جوشاندن آب‌های مصرفی می‌توان از این عوارض جلوگیری کرد و عوارض را در همسفران کاهش داد.

در شرایط غیرمتعارف اگر در کوهستان و مناطق مرتفع یا کنار برکه‌ها و دریاچه‌ها اتراق کنیم، استفاده از امکانات پوششی مناسب برای پیشگیری از گزیدگی توسط خزندگان یا حشرات بسیار مهم است.

مساله بعدی موارد تغذیه ای است به خصوص اگر مواد غذایی کنسرو شده همراه می بریم حتما به جوشاندن برخی کنسروها به خصوص کنسروهای پروتئینی مانند تن ماهی دقت کنیم چرا که ممکن است با عوارض ناخوشایندی همراه باشد.