آیا دنیا باید در انتظار پاندمی دیگری باشد؟

گروه سلامت خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ دکتر علیرضا خوشدل؛متخصص اپیدمیولوژی و استاد دانشگاه: بیش از چهار سال از بروز همه‌گیری کووید-۱۹ می‌گذرد. از آن زمان ابتلای بیش از ۷۰۰ میلیون نفر از مردم جهان به ویروس «سارس-کووید ۲» (SARS-Cov۲) ثبت شده و مرگ بیش از ۷ میلیون نفر به علت مستقیم ابتلا به این ویروس به تأیید رسیده است (۱).

به علت شباهت علائم آن به سایر بیماری‌های تنفسی و گوارشی و عدم انجام تست در بسیاری از موارد مشکوک و اشکالات متعدد در ثبت داده‌ها قطعاً موارد واقعی ابتلا و مرگ‌ومیر بیشتر از این تعداد است. به‌علاوه متأسفانه عوارض ابتلا ممکن است در درازمدت خود را به‌صورت بیماری‌های مختلف قلبی عروقی، تنفسی، ... نشان دهد یا به مدت طولانی فرد مبتلا را مورد تأثیر قرار دهد که اکنون به «لانگ کووید» (Long Covid) معروف است (۲).

در طول پاندمی حدود ۱۳.۵ میلیارد دُز واکسن تزریق شده و قریب ۶۷ درصد مردم جهان یک یا چند نوع از واکسن‌های کرونا را استفاده کردند (۱) که آمار عوارض شدید و مرگ‌ومیر بیماری را بسیار کاهش داد؛ اما طبعاً مردم جهان را با عوارض شناخته‌شده و ناشناس واکسن نیز روبه‌رو کرد و هزینه‌های هنگفتی را به بار آورد. 

پاندمی کرونا نه‌تنها بزرگ‌ترین جهان‌گیری بیماری در جهان در دو قرن اخیر به شمار می‌آید بلکه مؤثرترین بیماری واگیر بر مسائل اقتصادی و اجتماعی بشر بوده است (۳).

برآورد‌ها نشان می‌دهد که پاندمی کووید-۱۹ در سال اول حدود ۱۶ تریلیون دلار زیان اقتصادی داشته است (۴) و زیان اقتصادی ناشی از گسترش بیماری و تعطیلی کامل یا نسبی مشاغلی، چون لغو پرواز‌های هوایی، تعطیل مراکز آموزشی و ورزشی و نیز فراهم‌سازی امکانات و فناوری‌های مقابله با بیماری و تولید واکسن و دارو، در طی جهانگیری کووید ۱۹ منجر به کاهش جدی رشد اقتصادی جهان شده است (۵).

از همه بدتر آسیب‌های روانی و اجتماعی ناشی از کرونا بوده است. آمار جهانی نشان می‌دهد عوارض روانی ناشی از کرونا ۳۰ تا ۴۵ درصد از مردم را درگیر خود ساخته و بیش از ۵۱ درصد از کادر درمان در زمان کرونا مبتلا به اختلالات روانی مرتبط با پاندمی بوده‌اند (۶) (۷) (۸). این آمار در دانشجویان بسیار قابل توجه بوده و به حدود ۵۴ درصد رسیده و در دانشجویان گروه علوم پزشکی بیشتر بوده است (۹).

با اوصافی که از فاجعۀ به‌بار‌آمده از پاندمی کرونا بیان شد، وقتی دبیر کل سازمان بهداشت جهانی «تدروس قابریسوس» (Tedros Adhanom Ghebreyesus) در اجلاس ۱۷ ژانویه ۲۰۲۴ مجمع جهانی اقتصاد در داووس، خبر از پاندمی دیگری داد، جهان را در شوک بزرگی فروبرد (۱۰).

وی پاندمی بعدی را بیماری «ایکس» (X) نامید و اظهار کرد این پاندمی ۲۰ برابر از کووید-۱۹ خطرناک‌تر و کُشنده‌تر خواهد بود. آیا جهان تاب مقاومت در برابر چنین پاندمی را خواهد داشت؟ این پاندمی در اثر چه بیماری خواهد بود؟ آنچه دبیر کل سازمان بهداشت جهانی به‌عنوان بیماری ناشناخته یا بیماری «ایکس» (X) نامیده چه می‌تواند باشد؟

بیماری ایکس اولین بار در ۲۰۱۸ در فهرست اولویت‌های سازمان بهداشت جهانی قرار گرفت (۱۱) ولی در آن زمان مورد توجه ژورنالیست‌ها قرار نگرفت؛ چرا که تجربه‌ای از یک پاندمی بزرگ وجود نداشت؛ اما طرح مجدد آن در اجلاس جهانی داووس توسط دبیرکل سازمان بهداشت جهانی با تجربۀ تلخی که از کووید وجود داشت، توجه جهانیان را به خود جلب کرد. درواقع قبل از آنکه کووید-۱۹ خودی نشان دهد، پس از همه‌گیری جهانیِ «سارس» و «زیکا» سازمان بهداشت جهانی بیماری «ایکس» را در فهرست اولویت‌های خود قرار داد تا توجه جهان را به احتمال بروز یک همه‌گیری جهانی که قابلیت سرایت و کُشندگی بالاتری از همه‌گیری‌های قبلی داشته باشد جلب کند و تحقیقات مرتبط را توسعه داده، آمادگی کشور‌های دنیا در برابر هر جهان‌گیری بیماری احتمالی بالا ببرد.

در بین همه‌گیری‌های جهانی که تا آن زمان روی داده بود، برخی کُشندگی زیادی داشتند (مثل «زیکا ویروس» و «ماربورگ» و تب «هموراژیک» (hemorrhage) کریمه-کنگو)، برخی سرایت زیادی داشتند (مثل...) و برخی آن‌قدر تغییر چهره می‌دادند که تهیۀ واکسن مناسب برای مقابله با آنها را با چالش مواجه می‌کرد و تشخیص را به روندی پیچیده تبدیل می‌کرد.

پاندمی کووید-۱۹ اگرچه کُشندگی زیادی به اندازۀ «زیکا» هم‌خانوادۀ خود «مرس» (MERS) نداشت؛ اما با توجه به شیوع و سرایت بالا و فراوانی بیماران و عوارض زیاد آن منجر به عوارض اجتماعی زیادی شد و کل دنیا را تحت تأثیر قرار داد. اکنون این سؤال برجسته‌تر از همیشه در مقابل دیدگان جهان است که پاندمی آینده چه خواهد بود؟

دانشمندان در سال‌های اخیر با دقت بیشتری این موضوع را مورد بررسی قرار داده‌اند و در سال جاری قرار است فهرست اولویت‌های سازمان بهداشت جهانی بر اساس نتیجۀ این مطالعات بازنگری شود و پرده از بیماری ایکس برداشته شود. در ۲۰۲۳ در مجلۀ بی‌ام‌جی (BMJ) با پویشی بزرگ فهرستی از محتمل‌ترین عوامل به‌عنوان کاندید بیماری ایکس برشمردند و تأکید کردند اگرچه احتمال ویروسی بودن این بیماری بیشتر است؛ اما ممکن است حتی یک عامل باکتریایی و یا قارچی باشد. در این فهرست از بیماری‌هایی، چون ... به‌عنوان عامل پاندمی احتمالی بعدی نام برده شد (۱۱).

در گزارش اخیری که در فوریۀ ۲۰۲۴ منتشر شده است، بر اساس نظر ۱۸۷ نفر از متخصصان عفونی و اپیدمیولوژی در جهان در مورد عامل احتمالی پاندمی بعدی، آنفلوانزا در صدر فهرست قرار دارد (۷۹%) و بعد از بیماری ایکس (۴۹%) و انواع سارس (..) و ابولا (..) قرار دارد. در این مطالعه ذکر شده که احتمالاً بیماری ایکس چند ویژگی دارد: یکی اینکه احتمالاً از نوع RNA Virus است، گسترش فصلی دارد، در معرض جهش‌های سریع است و می‌تواند بسیار قابل انتقال باشد (۱۲). البته جالب است که بیش از آنکه متخصصان سلامت در مورد بیماری ایکس گمانه‌زنی کنند، فعالان اقتصادی در این زمینه نظریه داده‌اند به‌طوری‌که بیل گیتس کتابی در این زمینه نگاشته است (۱۳) چرا که برای آنها پیش‌بینی این موضوع اهمیت اقتصادی حیاتی دارد که باید چاره‌اش را قبل از وقوع طراحی و مدیریت کرد. 

صرف‌نظر از این موضوعات اینکه این بیماری از نگاه تخصصی عفونی چه می‌تواند باشد، در درجۀ اول اهمیت نیست. چرا که اثر نهایی هر علتی که بتواند پاندمی ایجاد کند، بیش از آنکه به خود عامل بیماری ارتباط داشته باشد، به میزان آمادگی ما در مقابله با آن پاندمی ارتباط دارد. مثل آنچه در مورد زلزله گفته می‌شود. اگر زلزله‌ای به قدرت ایکس و با قدرت ایکس در تهران پیش‌بینی شود، بیش از آنکه کشف ویژگی‌های زلزله اهمیت داشته باشد، بررسی و ایجاد آمادگی در مقابله با زلزله است که تأثرات ناشی از آن را تعیین می‌کند.

امروز باید بپرسیم در مقابله با هر همه‌گیری احتمالی ما از چه میزان آمادگی برخورداریم؛ از تجربۀ کووید-۱۹ چه درسی گرفته‌ایم و چه زیرساخت‌هایی را فعال کرده‌ایم؟ آیا در تشخیص سریع، ثبت و کنترل موارد ابتلا، قرنطینه، تهیه و کاربرد عادلانه و بموقع واکسن، ارتباطات و اطلاعات لازم، ایجاد زیرساخت‌های بیمارستانی و سرپایی، مراکز نقاهت، تولید و لجستیک دارو و حتی کالا‌های بهداشتی، مدیریت مناسب نیروی انسانی برای پاندمی‌های طولانی، راهکار‌های مدیریت سلامت روان، مدیریت مراکز آموزشی و کسب‌وکار‌ها در دورۀ پاندمی، مدیریت اقتصادی، پوشش بیمه، سواد سلامت اجتماع، ایجاد یک شبکۀ ارتباطی بین‌الملل برای روز‌های بحران، تأمین اعتبار لازم اضطراری، توسعۀ پژوهش و فناوری برای تشخیص، دارو و واکسن و نظام‌های مدیریت داده و اطلاعات با استفاده از تجربه کرونا آمادگی لازم را داریم؟

مطالعات جهانی ادعا می‌کنند ۱۲۴ میلیون دلار صرف مطالعات کرونا در دورۀ پاندمی کووید-۱۹ شده و طبعاً امروز آماده‌تر هستیم (۴)؛ اما قضاوت گروه بزرگی از متخصصان در کشور ما چنین نیست (۱۴).

به‌خصوص در کشور ما هنوز برنامۀ جامعی برای مقابله با هر گونه پاندمی احتمالی وجود ندارد و ترکیب ستاد فرماندهی مقابله با همه‌گیری‌های احتمالی تعیین تکلیف نشده است. زیرساخت‌های الکترونیک مورد نیاز پایدار نیست، بودجۀ پژوهشی و اعتبار اضطراری آن حتی در برنامۀ توسعۀ هفتم نادیده گرفته شده و یا لااقل مستقیماً مورد اشاره قرار نگرفته و بیمارستان‌هایی که در طول کرونا اکنون از نظر زیرساخت، تجهیزات و نیروی انسانی فرسوده شده‌اند، ترمیم نشده‌اند و برای پاندمی‌های بعدی قطعاً آماده نیستند و حتی هنوز برخی از مطالبات خود را که از دورۀ کرونا باقی مانده، دریافت نکرده‌اند.

علی‌رغم قدرشناسی‌هایی که از سوی بالاترین مقامات کشور در اوج بحران کرونا از کادر درمان شد، رفتار و رویکردی که با مدافعان سلامت بعد از عبور از بحران شده مناسب نبود و جامعۀ پزشکی به‌شدت از رویکرد‌های صنفی نگران و آسیب‌دیده است. درنتیجه مادامی‌که این زخم‌ها ترمیم نشود و آمادگی‌های لازم ایجاد نگردد، هر پاندمی دیگری با هر عامل عفونی که باشد، می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری به مردم و به کشور وارد کند.

این مهم مسئولیت سیاست‌گذاران و مدیران ارشد کشور را برای ایجاد و حفظ آمادگی برای مقابله با پاندمی که قطعاً خواهد آمد، صدچندان می‌کند. بی‌شک استفادۀ نظام‌مند از زیرساخت ایجادشده برای تولید واکسن با مدل مأموریت‌گرا، بهینه‌سازی نظام‌های پایش و مراقب بیماری (surveillance) مبتنی بر داده‌های برخط مکان‌محور، ایجاد شبکۀ همکار بین‌المللی برای طراحی و اجرای برنامه‌های مقابله با پاندمی و ایجاد سازمان مستقلی برای مدیریت بحران‌های اپیدمیک و یا ترمیم چرخۀ فرآیندی و نظام فرماندهی مقابله با پاندمی از اولویت‌های راهبردی در این زمینه است. به‌علاوه توزیع و تجویز واکسن در جهان عادلانه نیست و هم‌اکنون در نقاطی از جهان کمتر از ۵% افراد علیه کووید-۱۹ واکسینه شده‌اند (۱۵).

نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که مادامی‌که همۀ جهان علیه یک بیماری واگیر پاندمیک ایمن نباشد، هیچ جای جهان ایمن نیست؛ بنابراین، تلاش کشور‌ها برای مقابله با پاندمی باید رسیدگی و کمک‌های بین‌المللی به کشور‌های محروم را هم شامل شود؛ به‌ویژه آنکه ما در منطقه شاهد مشکلات چنین کشور‌هایی هستیم. به‌علاوه نظام توزیع، تجویز و پیگیری واکسیناسیون هر پاندمی احتمالی در آینده باید مبتنی بر داده‌های مکان‌محور، سامانۀ جامع اطلاعاتی سلامت، در دسترس همگان، بموقع و عادلانه باشد.

از سوی دیگر مردم باید ضمن ارتقاء سواد سلامت از منابع معتبر دانشگاهی، رسانه‌های معتمد و افراد متخصص، چگونگی برخورد با موارد احتمالی را از قبل بیاموزند و بموقع و صحیح واکنش نشان دهند. چنین مجموعه‌ای از اقدامات یک برنامه ملی مقابله با پاندمی آینده می‌تواند باشد که جای خالی آن به‌وضوح احساس می‌شود.

منابع:

۱.     WHO. Covid-۱۹ Dashboard [Internet]. [cited ۲۰۲۴ Mar ۲۷]. Available from: https://data.who.int/dashboards/covid۱۹/cases
۲. Raveendran A V. , Jayadevan R, Sashidharan S. Long COVID: An overview. Vol. ۱۵, Diabetes and Metabolic Syndrome: Clinical Research and Reviews. ۲۰۲۱.
۳. Lipsitch M, Swerdlow DL, Finelli L. Defining the Epidemiology of Covid-۱۹ — Studies Needed. N Engl J Med. ۲۰۲۰؛ ۳۸۲ (۱۳).
۴. Cutler DM, Summers LH. The COVID-۱۹ Pandemic and the $۱۶ Trillion Virus. JAMA [Internet]. ۲۰۲۰ Oct ۲۰؛ ۳۲۴ (۱۵):۱۴۹۵–۶. Available from: https://doi.org/۱۰.۱۰۰۱/jama.۲۰۲۰.۱۹۷۵۹،
۵. Rauf A, Jin Z, Roshi EE, Naseer S, Khalid S, Parveen S, et al. COVID-۱۹ outbreak: Impact on global economy.
۶. Alqahtani JS, Almamary AS, Alghamdi SM, Komies S, Althobiani M, Aldhahir AM, et al. Effect of the COVID-۱۹ pandemic on psychological aspects. COVID-۱۹ Sustain Dev Goals. ۲۰۲۲; (January):۲۳۵–۵۸.
۷. Mosallanejad S. The psychological effect of novel coronavirus (COVID-۱۹) epidemic on healthcare workers: A cross-sectional study in Iran Background: Methods: Results: Conclusion: ۲۰۲۳؛ ۱–۱۴.
۸. Kheradmand A, Mahjani M, Pirsalehi A, Fatemizadeh S, Moshari M, Ziaie S, et al. Mental health status among healthcare workers during COVID-۱۹ pandemic. Iran J Psychiatry. ۲۰۲۱؛ ۱۶ (۳):۲۵۰–۹.
۹. Shek DTL, Chai W, Li X, Dou D. Profiles and predictors of mental health of university students in Hong Kong under the COVID-۱۹ pandemic. Front Psychol. ۲۰۲۳؛ ۱۴ (May ۲۰۲۲):۱–۲۱.
۱۰. Tedros Adhanom Ghebreyesus. WHO Director-General’s remarks at the World Economic Forum - ۱۷ January ۲۰۲۴ [Internet]. WHO. ۲۰۲۴ [cited ۲۰۲۴ Mar ۲۷]. Available from: https://www.who.int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-remarks-at-the-world-economic-forum---۱۷-january-۲۰۲۴،
۱۱. Looi MK. What could the next pandemic be? Bmj. ۲۰۲۳; (June).
۱۲. Salmanton-García J, Wipfler P, Leckler J, Nauclér P, Mallon PW, Bruijning-Verhagen PCJL, et al. Predicting the next pandemic: VACCELERATE ranking of the World Health Organization’s Blueprint for Action to Prevent Epidemics. Travel Med Infect Dis. ۲۰۲۴؛ ۵۷ (August ۲۰۲۳):۱–۶.
۱۳. Gates B. How to Prevent the Next Pandemic Hardcover. ۱st ed. Knopf; ۳۰۴ p.
۱۴. Ghafari M, Hejazi B, Karshenas A, Dascalu S, Kadvidar A, Khosravi MA, et al. Lessons for preparedness and reasons for concern from the early COVID-۱۹ epidemic in Iran. Epidemics [Internet]. ۲۰۲۱؛ ۳۶ (October ۲۰۲۰):۱۰۰۴۷۲. Available from: https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.epidem.۲۰۲۱.۱۰۰۴۷۲،
۱۵. Tatar M, Shoorekchali JM, Faraji MR, Seyyedkolaee MA, Pagán JA, Wilson FA. COVID-۱۹ vaccine inequality: A global perspective. J Glob Health. ۲۰۲۲؛ ۱۲:۱۰–۳.