اهمیت حمایت و صیانت از نخبگان علمی از نگاه مقام معظم رهبری

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، امروزه نخبگان به عنوان سرمایه‌های علمی کشور، نقش مهمی در توسعه کشور ایفا کرده و توسعه کشور به آنها وابسته است. یکی از مهمترین آسیب‌ها و چالش‌های پیش روی سرمایه انسانی در یک کشور، مسئله مهاجرت نخبگان است که موجب از دست رفتن بخش مهمی از سرمایه کشور‌های در حال توسعه شده است.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «چرایی اهمیت حمایت و صیانت از نخبگان علمی از نگاه مقام معظم رهبری در راستای مرجعیت علمی: پژوهشی مبتنی بر تحلیل مضمون» به این موضوع اشاره می‌کند که خودباوری علمی، نخبه‌پروری علمی و حفظ نخبگان از ابعاد مهم علمی برای مقوله مرجعیت علمی است. مرجعیت علمی به معنی محور علمی شدن است که مقام معظم رهبری در فضای گفتمان علمی کشور مطرح فرموده‌اند.

این پژوهش از مجموعه بیانات و سخنرانی‌های مقام معظم رهبری در دیدار با نخبگان از سال ۱۳۷۸ تا ۱۴۰۱ استفاده کرده است.

* رابطه اقتدار کشورهای در حال توسعه و سرمایه‌های علمی 

این پژوهش مطرح می‌کند که امروزه، پایه اقتدار و اعتبار کشور‌ها به سرمایه‌های علمی آنها وابسته است و تجارب و دانش پژوهشگران و افراد نخبه جامعه جای مزیت نسبی مبتنی بر مواد خام و منابع زیرزمینی را گرفته است. در واقع قابلیت‌ها و شایستگی‌های نخبگان، اساس اصلی جوامع و سازمان‌های امروزی را تشکیل می‌دهد، که این قابلیت‌ها با جذب نخبگان جدید، توسعه نخبگان موجود، حفظ و نگهداری نخبگان شکل می‌پذیرد.

در این پژوهش آمده است که ایران به عنوان یکی از کشور‌های در حال توسعه دارای جمعیتی جوان است و بخش درخور توجهی از آن شامل جوانان در حال تحصیل و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است که درصدی از این متخصصان به منظور ارتقای شرایط تحصیلی و حرفه‌ای خود اقدام به خروج از کشور می‌کنند.

* جوامع علمی به عنوان مراجع علمی

در ادامه پژوهش آمده است که استفاده و بهره‌مندی از ظرفیت‌های علمی و عملی نخبگان به عنوان پایه‌های رشد، اقتدار و اعتبار کشور‌ها یاد می‌شود. توجه به حفظ و نگهداری پژوهشگران و نخبگان ضروری می‌شود.

مرجعیت علمی در واقع به معنی قطب، محور علمی شدن و کسب جایگاه ممتاز در حوزه علم و دانش است

از سوی دیگر در سال‌های اخیر، موضوع مرجعیت علمی بسیار مورد توجه بوده است که به عنوان یکی از مأموریت‌های اصلی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی از آن یاد می‌شود.بر این اساس از جوامع علمی به عنوان مراجع علمی نام برده می‌شود که درعرصه علم پیش‌گام‌اند.

به زعم این پژوهش مرجعیت علمی در واقع به معنی قطب، محور علمی شدن و کسب جایگاه ممتاز در حوزه علم و دانش است. مقوله مرجعیت علمی را مقام معظم رهبری در فضای گفتمان علمی کشور مطرح فرموده‌اند. در اندیشه ایشان، ایران از نظر ظرفیت‌های استفاده‌شده طبیعی و انسانی جزو رتبه‌های اول جهان قرار دارد.

* دلایل مهاجرت دانشجویان و فارغ‌التحصیلان

این پژوهش به این مهم اشاره می‌کند که برای دستیابی به مرجعیت علمی در سطح فردی، نیاز به طی شدن مراتب فردی در پنج دسته استعداد برتر، خبره، نخبه، سرآمد و مرجعیت است و برای رسیدن به سطح مرجعیت، حفظ و نگهداشت نخبگان نقش مهمی را ایفا می‌کند.

در این پزوهش آمده است که طبق اعلام رصدخانه مهاجرت ایران، عمده‌ترین دلایل مهاجرت دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، بیثباتی اقتصادی، ناامیدی نسبت به آینده و دستیابی به رفاه بیشتر بوده است که این موارد نشان می‌دهد که حمایت و صیانت کافی از نخبگان در جامعه انجام نمی‌پذیرد.

از نظر این پژوهش با توجه به اینکه یکی از ابعاد مهم در حوزه مرجعیت علمی تلاش سیاست‌گذاران برای جذب و نگه‌داشت نیروی انسانی نخبه در بخش علم و فناوری کشور است، توجه به این حوزه امری ضروری تلقی می‌شود. در جهت مقابله با مهاجرت نخبگان، سیاست‌گذاری‌هایی در سطوح مختلف در دستور کار سیاست‌گذاران قرار گرفته است.

* سیاست‌های مقابله با مهاجرت نخبگان

بر اساس یافته‌های این مطالعه در بعد اقتصادی ضرورت سوگیری هدفمند و حرکت بیدرنگ کشور در جهت سیاست‌گذاری داده‌محور در حوزه مهاجرت نخبگان، تمرکز بر توسعه اقتصاد دانشبنیان در کشور با هدف ظرفیت‌سازی برای به‌کارگیری سرمایه‌های انسانی در داخل و یا زمینه‌چینی بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان خارج از کشور، از جمله سیاست‌های اصلی کشور است.

در این پژوهش آمده است که از دیگر سیاستگذاری‌های این حوزه، تلاش در جهت بازگشت نخبگان به داخل کشور است. در این رابطه، طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم نیز در سیاست‌گذاری‌های وزارت علوم دنبال شده است.

این پژوهش توضیح می‌دهد که همچنین ارائه تسهیلات به برگزیدگان مرحله نهایی المپیاد و تلاش در جهت ایفای نقش محوری در بازار تحرک دانشجویان بین‌المللی از دیگر سیاست‌گذاری‌های کشور است.

* بیانات مقام معظم رهبری و دلایل ایشان برای اهمیت‌دادن به حمایت از نخبگان

در ادامه پژوهش آمده است که با وجود تأکیدات فراوان مقام معظم رهبری در دیدار‌های سالانه بر اهمیت صیانت و حمایت از نخبگان، همچنان ناکارآمدی‌ها و کاستی‌هایی در این زمینه دیده می‌شود. بنابراین، لازم است با مرور بیانات مقام معظم رهبری در سال‌های گذشته، دلایل ایشان برای اهمیت‌دادن به صیانت و حمایت از نخبگان، به شکلی منسجم جمع‌آوری و بیان شود.

یکی از دستاورد‌های مهم این پژوهش با بهره‌گیری از تحلیل مضمون، بیانات مقام معظم رهبری در راستای اهمیت حمایت از نخبگان ذیل ۶۲ مضمون پایه، ۶ مضمون سازمان‌دهنده و ۳ مضمون فراگیر طبقه‌بندی می‌شود.

• مضامین سازمان‌دهنده شامل؛ اهمیت کارکردی و لزوم توجه به نخبگان، اهمیت معنوی نخبگان و جهت‌گیری‌های آنها، اهمیت حفاظت و نگهداشت نخبگان، اهمیت توجه به توانمندی‌های نخبگان و رشد آنها، مسئولیت اخلاقی نخبگان و اهمیت نخبگان از دیدگاه دینی است.
• مضامین فراگیر نیز شامل؛ لزوم تکریم نخبگان، لزوم سازندگی و صیانت از نخبگان و اهمیت مسئولیت‌پذیری نخبگان است.

بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر، نخبگان علمی در ابعاد کارکردی، معنوی، مسئولیت‌پذیری و توسعه دارای اهمیت هستند. نخبگان به این دلیل که به عنوان موتور محرک پیشرفت کشور شناخته می‌شوند و همچنین به عنوان ثروت‌های عظیم کشور دارای نقش و جایگاه تاریخ‌ساز هستند در بعد کارکردی اهمیت دارند و حفاظت از آنها امری ضروری است.

در این پژوهش آمده است که نخبگان در بعد معنوی، به این دلیل که علم را درخدمت و پیشرفت فضائل انسانی توسعه می‌دهند، در بعد مسئولیت‌پذیری نیز به دلیل اینکه برای حل مسائل اصلی کشور از آنها استفاده می‌شود و در بعد توسعه از آن جهت که با رشد و پرورش نخبگان، شرایط برای توسعه کشور نیز فراهم می‌شود، دارای اهمیت هستند.

در راستای ارائه پیشنهاد‌هایی مبتنی بر نتایج پژوهش حاضر و با توجه به اینکه یکی از ابعاد علمی مقوله مرجعیت علمی نخبه‌پروری و نگهداشت نخبگان است. نیاز است ابعاد و جهت‌گیری‌های معنوی مثل توجه و تقویت آرمان‌های دینی و انقلابی در سیاستگذاری‌های حوزه نخبگان مورد توجه قرار گیرد و از سوی دیگر نخبگان نیز در راستای تحقق مرجعیت علمی باید به توصیه‌هایی که از بیانات مقام معظم رهبری استخراج شده است، مثل سازندگی و تکمیل توانایی‌های خود برای توسعه کشور، حساسیت نسبت به حل مسائل کشور و دوری از استفاده ابزاری بیگانگان توجه داشته باشند.

به طور کلی یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که با عنایت به تأکید مقام معظم رهبری به نقش و جایگاه نخبگان نیاز است تا ایجاد حس مسئولیت در نخبگان و موضوع هویت و آرمان‌های ملی در نخبگان تقویت شود. علاوه بر این موارد، برای رسیدن به مرجعیت علمی نخبگان نیز باید مواردی از جمله داشتن روحیه جهادی، تقویت و پرورش خود و دوری از غرور و تکبر را در نظر داشته باشند.

این پژوهش به کوشش مرتضی افتاده (دکتری فقه و حقوق، دانشکده الاهیات، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال) و امیررضا صدری‌خواه (دکتری مدیریت فنّاوری اطلاعات، دانشکده مدیریت و اقتصاد، دانشگاه تربیت مدرس) انجام شده است.