مطالعات علمی در «مکران» / گامی به سوی شناخت بهتر این منطقه راهبردی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا، پروفسور محمد مختاری* طی یادداشتی که در اختیار خبرگزاری علم و فناوری آنا قرار داد به بیان اهمیت ناحیه مکران پرداخت و گریز مختصری بر مطالعات خاتمه یافته، در حال انجام و در دست اقدام در زمینه خطرپذیری منطقه نسبت به رخداد احتمالی سونامی توسط چشمه‌های حاصل از زمین‌لرزه، زمین‌لغزش‌های زیردریایی و گسل‌های شاخه‌ای زد.

همچنین در این مطلب به وجود گل‌فشان‌های دریایی و خشکی به‌عنوان عامل دیگر خطرپذیری اشاره کرد.

متن یادداشت به شرح زیر است؛

اهمیت استراتژیک ناحیه مکران

مَکران، مُکران و یا مکُّران منطقه‌ای است که در جنوب‌شرقی فلات ایران واقع شده، از جنوب با دریای عمان، از شمال با ناحیه سیستان، از غرب با کرمان و دشت‌های کویری و از شرق با رود سند در پاکستان محدود شده و از دیدگاه زمین‌‎ساختی از غرب با گسل زندان-میناب، از شرق با گسل اورنچ‌نال پاکستان، از شمال با منشور‌های برافزایشی و گوه‌های رسوبی ضخیم و از جنوب با گسل راندگی مکران محصور شده است.

براساس متون تاریخی، در واقع این ناحیه بلوچستان ایران و پاکستان و قسمت‌هایی از شرق استان هرمزگان را در برمی‌گیرد. این ناحیه از دیرباز، با توجه به این‌که تنها مسیر ورود به آب‌های آزاد اقیانوس هند و پیوستن به شاهراه‌های جهانی بوده همواره مورد توجه بوده است و در کتیبه داریوش در بیستون کرمانشاه و تخت جمشید فارس از این منطقه نام برده شده است. در اسناد قدیمی، این ناحیه بنام «مکه»، «ماکا» و «مِکا» آمده است.

حتی یونانیان باستان نیز از آن با نام سرزمین «میکا»، «میکیان» و گدروسیا یاد کرده‌اند. اگرچه اسناد تاریخی و معتبر زیادی در خصوص اشاره به این منطقه و نیز لشکرکشی بدانجا وجود دارد و این کوتاه، مجال آوردن تمام آنها را نمی‌دهد ولی تمامی این ریشه‌های تاریخی بیان از توجه به این منطقه دارد. 

مخاطرات طبیعی و توسعه پایدار

در کنار بیابان‌های خشک و گرم و زیبایی‌های سواحل مکران، سوای توسعه جاذبه‌های طبیعت‌گردی و نیز راه‌های مواصلاتی و تجاری-اقتصادی-عمرانی، در مقیاس‌های محلی-ناحیه‌ای و بین‌المللی پیش از هر اقدامی توجه به رخداد‌های مهمی که این ناحیه را از قدیم‌الایام تهدید می‌کرده است؛ یعنی زلزله و سونامی و در مقیاس محلی گلفشان‌ها اهمیت دارد.

به عنوان مثال، در برنامه توسعه جاذبه‌ای-شهری-جمعیتی، به خصوص در کنار ساحل، استفاده از نقشه آبگرفتگی سونامی اهمیت دارد؛ بدین معنی که در زمان هجوم امواج سونامی به سوی ساحل و خشکی، حد و مرز هجوم آب تا کجا خواهد بود و یا در یک مورد دیگر احداث سکو‌ها و پناهگاه‌های بلند ساحلی برای زمان هجوم این امواج و سریع‌ترین دسترسی مکانی برای فرار مردم در معرض خطر الزامی است که در کشور ژاپن این سکو‌ها و پناهگا‌های بلند، نه تنها برای نجات مردم در معرض خطر امواج سونامی استفاده می‌شود؛ بلکه گردشگران از آن برای دیدن مناظر زیبای طبیعت ساحل در زمان عادی نیز بهره می‌گیرند. 

پروژه‌های مطالعاتی و بین‌المللی

مطالعات دانشگاهی، سازمانی و پژوهشی در مقیاس‌های مختلف در ناحیه مکران انجام شده است، اما همسوگیری مشترک در برنامه‌های آتی لازم است. تاکنون پروژه‌های مختلفی از دیدگاه بین‌المللی توسط کشور‌های سواحل مکران و یونسکو در مکران و برای کشور‌های همجوار آن (ایران-عمان-هند-امارات متحده عربی -یمن و پاکستان) تعریف شده است که بعضاً با کمبود بودجه در رسیدن به غایت نهایی روبه‌رو بوده است.

مطالعه لرزه‌نگاری فعال جهت شناسایی پوسته قاره‌ای در برنامه همکاری مشترک بین پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، دانشگاه‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان، سازمان برنامه و بودجه و مؤسسه علوم زمین پتسدام آلمان (GFZ) یکی از پروژه‌های مهم خاتمه یافته مکران در سال ۲۰۱۷ میلادی بود که سوای انتشار مقالات معتبر بین‌المللی، نتایج و داده‌های به دست آمده از آن جزو داده‌های بنیادین بوده که در شناسایی ساختار لرزه‌زمین‌ساخت مکران مورد استفاده قرار گرفته و در ادامه جهت بهینه‌سازی شناخت ساختار مکران به کارگرفته خواهد شد. 

رئیس پروژه دیرینه سونامی‌شناسی یونسکو بیان داشتند پروژه ۷۴۰-IGCP کمیسیون بین دولتی اقیانوس‌شناسی یونسکو در خصوص بررسی و مطالعات دیرینه‌سونامی‌شناسی مکران یکی دیگر از پروژه‌های بین‌المللی بوده است که به خاطر شیوع و همه گیری کرونا برنامه‌های میدانی-آزمایشگاهی با تأخیر مواجه گردید ولی تلاش‌ها برای مطالعه و تکمیل مطالعات، مجدد از سرگرفته شد و نمونه‌های به دست آمده در حال حاضر جهت شناسایی سونامی‌های تاریخی احتمالی به وقوع پیوسته در حال مطالعه است که در آینده نزدیک این نتایج می‌تواند نویدبخش اطلاعات پایه جهت بررسی دقیق‌تر وقایع تاریخی در محلی باشد که دارای زمین‌لرزه‌های کم‌تر است.

لازم به ذکر است این پروژه، یک پروژه منطقه‌ای مربوط به کشور‌های عضو کارگروه سونامی شمال‌غرب اقیانوس هند است که در مرکز پژوهشی زلزله و سونامی وابسته به دانشگاه هرمزگان در حال اجرا است.

در این بین، پروژه مدل‌سازی نقشه ارزیابی خطر وقوع سونامی با استفاده از روش آماری در مکران اگرچه به پایان رسیده است ولی با دستیابی به داده‌های واقعی سن‌سنجی، مجدد پیشنهاد میشود مدل‌ها به منظور ارائه دوره بازگشت، سرعت، زمان رسیدن، دقت، شدت و آبگرفتگی واقعی‌تر مورد بازبینی قرار گیرند که در قدم بعدی بتوانیم از آنها برای تهیه نقشه‌های آبگرفتگی و تخلیه پس از وقوع سونامی استفاده نماییم و خروجی نهایی این سه نقشه بایستی در توسعه و گسترش مراکز عمرانی-اقتصادی مورد استفاده قرار گیرند. 

اهمیت آگاهی بخشی و هشدار‌های سونامی

یکی دیگر از برنامه‌های مورد تأکید در نشست‌های مرتبط بین‌المللی، ارائه خدمات آگاهی بخشی و اطلاع رسانی به زبان رسمی و محلی در خصوص علائم و هشدار‌های سونامی است که در کشور ما نیز این اقدام در حال انجام است. به عنوان نمونه، ترجمه واژه‌نامه فنی سونامی، از دستورالعمل‌های ارائه شده از سوی کمیسیون بین دولتی اقیانوس‌شناسی به زبان فارسی ترجمه شده و به زودی در دسترس عموم قرار خواهد گرفت. 

 
برنامه‌های در دست اقدام آتی

اگرچه با توجه به ساختار زمین‌ساختی و فرورانش در ناحیه مکران، زمین‌لرزه‌های بزرگ (با بزرگای بیش از ۸) عامل اصلی وقوع سونامی در این ناحیه هستند؛ ولی بررسی‌ها و شواهد اولیه داده‌های بستر دریا به ویژه در سواحل کشور عمان نشان می‌دهد که زمین‌لغزش‌های زیردریایی یکی دیگر از چشمه‌های سونامی‌زا در این منطقه هستند.

از این‌رو، مطالعه دقیق‌تر چگونگی وقوع، نقش و پیامد این نوع چشمه‌های سونامی‌زا در مکران، از جمله برنامه‌های مطالعاتی در دستور کار کارگروه سونامی شمال‌غرب اقیانوس هند است. گسل‌های شاخه‌ای به تنهایی و یا بعد از وقوع زمین‌لرزه اصلی بزرگ، منبع سونامی‌زای دیگری در این ناحیه است که با وجود مطالعات انجام شده بر روی آنها، شناسایی نحوه تأثیرشان در وقوع رخداد سونامی مهم می‌کند.

از این‌رو، در صورت بهره‌گیری از داده‌های لرزه‌نگاری سه بعدی در غرب مکران که به احتمال زیاد در آینده نزدیک جهت شناسایی پتانسیل وجود مواد هیدروکربنی مخصوصاً گاز در دریای عمان برداشت خواهد شد، امیدواریم با دستیابی به این داده‌ها، شناخت بیشتری از عملکرد این دسته از گسل‌ها بدست آوریم. یکی دیگر از اقدامات در مراحل مقدماتی، نصب و راه‌اندازی سامانه‌های هشدار سونامی به پیشنهاد بنده در ناحیه جاسک است و در تلاش هستیم تا مرکز یا مراکزی همراه با تأمین بودجه برای استقرار و نصب این سامانه‌ها اختصاص دهیم. 

نتیجه‌گیری

در نهایت کلام اینکه، با توجه به فعال و پویائی منطقه از نظر زمین‌شناسی و لرزه زمین ساختی و فرورانش پوسته اقیانوسی به زیر پوسته قاره‌ای، یکی از آیتم‌های مهم جهت جلوگیری از خسارات جانی و مالی زیان‌ده در طرح‌های توسعه‌ای منطقه‌ای و آمایش سرزمین در سطح محلی و ناحیه‌ای توجه به رخداد‌های طبیعی آسیب‌زا به ویژه زلزله، زمین‌لغزش‌های زیردریایی و سونامی است.

از این‌رو لازم است در دیدگاه‌های توسعه‌ای کلان و در تمامی مراحل برنامه‌ریزی ساختی و زیرساختی در منطقه مکران پیش‌بینی و تدابیر لازم برای این مهم در نظر گرفته شود. در کنار استفاده از نتایج مطالعات قبلی انجام شده در مکران، همکاری‌های لازم در جهت اجرائی نمودن اقدامات جدید صورت پذیرد که این مهم گام‌های توسعه‌ای را به امنیت خاطر هموار سازد.

رئیس کارگروه شمال‌غرب اقیانوس هند، رئیس اسبق مرکز پیش‌بینی زمین‌لرزه در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و مشاور عالی دانشگاه هرمزگان*