نقشه‌ راه هوش مصنوعی در ایران/ قوای سه‌گانه در مسیر توسعه فناوری نوظهور

خبرگزاری علم و فناوری آنا- گروه علم و فناوری؛ طی سال‌های اخیر، هوش مصنوعی ازجمله فناوری‌های نوظهوری است که به علت مزایای اقتصادی و اجتماعی بی شمار مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفته است؛ فناوری‌ای که امروزه در نحوه زندگی، مشاغل، یادگیری و اکتشاف و تعاملات انسان‌ها در جهان تحولات شگرفی ایجاد کرده است.

طبق آخرین نتایج، رتبه ایران از نظر مقالات و تولید علم در رتبه پانزدهم، اما در استفاده از هوش مصنوعی در زندگی و فناوری رتبه ۷۷ را دارد. اکنون با توجه به اینکه کشورهای دنیا به سمت استفاده از این فناوری پیش رفته‌اند، فقط نباید به تولید علم اکتفا کرد ؛بلکه باید این فناوری را در زندگی افراد و حکمرانی و مدیریت کشور پیاده کرد، در غیر این صورت از رقابت با کشورهای دیگر عقب می افتیم و باید واردکننده این فناوری باشیم.

اهمیت این مسئله باعث شد تا گفت‌وگویی با بهروز مینایی، استاد و رئیس دانشکده مهندسی کامپیوتر دانشگاه علم و صنعت ایران و دبیر ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری داشته باشیم.

مشروح گفت‌وگو به شرح زیر است؛

*آقای دکتر مینایی به نظر می رسد هوش مصنوعی آنطور که باید جای خود را میان سایر فناوری ها باز کرده است؛ به نظر شما چرا توسعه این فناوری در ایران از اهمیت بالایی برخوردار است؟

مینایی: تقریباً از سال ۲۰۱۷ اکثر کشورهای دنیا برنامه راهبردی با عنوان National Strategy plan (طرح استراتژی ملی) برای خودشان در حوزه هوش مصنوعی (AI) معرفی کرده‌اند.

همه کشورها متوجه شده‌اند که هوش مصنوعی یکی از فناوری‌هایی است که اکنون در همه جایگاه‌های سرویسی، خدماتی، اجتماعی و صنعتی کاربرد دارد و اقتصاد حکومت‌ها به این مسئله وابسته است بنابراین اگر کشورها به هوش مصنوعی مجهز نشود از رده رقابت با سایر کشورها خارج خواهند شد. در حال حاضر برخی از کشورها مانند امارات وزیری با عنوان هوش مصنوعی دارند.

بعضی از کشورها نیز مانند سازمان انرژی اتمی ایران، سازمانی تحت عنوان هوش مصنوعی ایجاد کرده‌اند. اکنون برنامه دوم هوش مصنوعی روسیه با امضای پوتین در حال اجراست. به عبارتی امروزه تقریباً همه کشورهای توسعه یافته و رو به توسعه در حوزه هوش مصنوعی با یکدیگر به رقابت می‌پردازند. در حال حاضر جنگ قدرت بین آمریکا و چین سر سرآمد بودن در حوزه هوش مصنوعی است. بسیاری از کشورهای دنیا نیز به سمت استفاده از این فناوری پیش رفته‌اند. اهمیت این مسئله باعث شد مقام معظم رهبری در بیست وششم آبان ۱۴۰۰ طی نشستی که با دانشگاهیان و نخبگان و شورای عالی انقلاب فرهنگی داشتند اعلام کنند، دانشگاه‌ها و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، موظف به تقویت حوزه هوش مصنوعی هستند تا ضمن استفاده از این فناوری برای اداره کشور، ایران جزء 10 کشور برتر دنیا در حوزه هوش مصنوعی قرار گیرد.

*چه کشورهایی رتبه دار در هوش مصنوعی هستند؟

مینایی: اکنون ۵ کشور آسیایی مانند چین، ژاپن، هند، سنگاپور و کره جنوبی جزو پنج کشور برتر دنیا در حوزه هوش مصنوعی هستند.

اکنون ما رتبه علمی خوبی در زمینه هوش مصنوعی داریم، اما از نظر رتبه کاربست صنعتی و اداری از جایگاه مطلوبی و مناسبی برخوردار نیستیم به همین جهت سال ۲۰۲۴ (سال ۱۴۰۳) اعلام کرده‌ایم که باید زیرساخت‌های هوش مصنوعی با تاکید زیاد در کشور به وجود آید. زمانی که برنامه هوش مصنوعی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شود، دستاوردهای خوبی در این زمینه کسب خواهیم کرد

*در حال حاضر ایران از نظر استفاده از هوش مصنوعی چه جایگاهی دارد؟ به نظر می‌رسد با وجود تاکیدات مقام معظم رهبری هنوز در این حوزه به جایگاه شایسته‌ای نرسیده‌ایم، علت این امر چیست؟

مینایی: اکنون ما رتبه علمی خوبی در زمینه هوش مصنوعی داریم، اما از نظر رتبه کاربست صنعتی و اداری از جایگاه مطلوبی و مناسبی برخوردار نیستیم به همین جهت سال ۲۰۲۴ (سال ۱۴۰۳) اعلام کرده‌ایم که باید زیرساخت‌های هوش مصنوعی با تاکید زیاد در کشور به وجود آید. زمانی که برنامه هوش مصنوعی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شود، دستاوردهای خوبی در این زمینه کسب خواهیم کرد.

قرار بود این برنامه ۲۲ خرداد امسال با حضور رئیس جمهور در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شود که متاسفانه به دلیل شهادت ایشان این برنامه به تأخیر می افتد. در برنامه هفتم توسعه ایجاد مرکز آفرینش ملی یا نشنال‌لب هوش مصنوعی یا کوانتوم در دستور کار مجلس، مرکز ملی فضای مجازی و شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفته است؛ همه سران نظام، قوه مققنه، قضاییه و مجریه بکارگیری از هوش مصنوعی را در دستور کار خود قرار داده‌اند تا دولت هوشمند و فعالیت‌های سرویسی هوشمند در کشور به وجود بیاید. 

در باب اهمیت و ضرورت به کارگیری این فناوری باید گفت، امر بر بردگی و آقا بودن است. اگر ما برتری نسبت به هوش مصنوعی پیدا نکنیم، به سمت این فناوری نرویم، از دنیا عقب خواهیم ماند. استفاده از این فناوری مانند برق است. اکنون برق در همه جاهای کشور حرف اول در بهره وری را می‌زند. اگر از هوش مصنوعی بهره نبریم از بسیاری از کارهایمان عقب میفتیم و دیگر نمی‌توانیم کارهای درست صنعتی را پیش ببریم.

استفاده از هوش مصنوعی در صنعت جزو واجبات است که باید آن را بکار بگیریم در غیر این صورت در رشد اقتصادی کشورمان عقب می‌مانیم. ذوب آهن و فولاد مبارکه اصفهان پیش بینی کرده‌اند که اگر تا ۴ سال آینده از هوش مصنوعی استفاده نکنیم، بازدهی و درآمدی که می‌توانند کسب کنند تقریباً به صفر می‌رسد.

اگر از هوش مصنوعی در مقابل رقیب‌هایی که در منطقه و جهان وجود دارند، استفاده نکنیم برده این فناوری از کشورهای دیگر خواهیم بود. مقام معظم رهبری ۱۴ خرداد سال ۱۴۰۲ نیز فرمودند در عصر کوانتوم و هوش مصنوعی استفاده از ابزارهای قدیمی دیگر معنا ندارد و حتماً باید از ابزار هوش مصنوعی برای توسعه کشور، پیشبرد فعالیت‌ها و خصوصاً در بحث امنیت و صنایع نظامی و دفاعی استفاده کنیم. استفاده از فناوری هوش مصنوعی بسیار واجب و ضروری است.

اگر از هوش مصنوعی در مقابل رقیب‌هایی که در منطقه و جهان وجود دارند، استفاده نکنیم برده این فناوری از کشورهای دیگر خواهیم بود. مقام معظم رهبری ۱۴ خرداد سال ۱۴۰۲ نیز فرمودند در عصر کوانتوم و هوش مصنوعی استفاده از ابزارهای قدیمی دیگر معنا ندارد و حتماً باید از ابزار هوش مصنوعی برای توسعه کشور، پیشبرد فعالیت‌ها و خصوصاً در بحث امنیت و صنایع نظامی و دفاعی استفاده کنیم. استفاده از فناوری هوش مصنوعی بسیار واجب و ضروری است

* در حال حاضر چند شرکت فناور و نوآور دانش بنیان در حوزه هوش مصنوعی فعال هستند؟

مینایی: در حال حاضر بیش از ۳۰۰ شرکت در حوزه هوش مصنوعی فعال هستند. نزدیک به ۴۰۰ محصول هوش مصنوعی نیز تولید کرده‌اند. برخی از این محصولات نیز صادر شده‌اند.

*میزان صادرات محصولات هوش مصنوعی طی سال گذشته چقدر بود؟ آیا آمار دقیقی در این زمینه وجود دارد؟

مینایی: آمار دقیقی در این زمینه نداریم. متاسفانه یکی از نقاط ضعف ما مربوط به بحث دسترسی نداشتن به آمار قوی و دقیق است. شاید یکی از علت‌هایی که ما در رتبه بندی‌ها جایگاه خوبی نداریم به این خاطر است که دسترسی‌مان به آمار کم است. امکان دارد در تمام حوزه فناوری اطلاعات و ICT آماری وجود داشته باشد، اما اعلام سهم هوش مصنوعی سخت است. در حال حاضر هرکجا که صنعت فناوری اطلاعات وجود دارد، هوش مصنوعی به عنوان یک توانمند ساز می‌تواند بهره وری را افزایش دهد. 

*در حال حاضر با فعالیت این شرکت‌ها چقدر می‌توانیم اشتغال زایی داشته باشیم، از خروج ارز جلوگیری کنیم یا ارزش افزوده به همراه داشته باشیم؟

مینایی: در مورد اشتغال زایی معروف است که هوش مصنوعی بسیاری از شغل‌ها را از بین می‌برد؛ اگر در سال ۲۰۱۸ نزدیک به ۳۷ درصد از کارها را ماشین‌ها انجام می‌دادند، در سال ۲۰۲۴ نزدیک به ۵۲ درصد کارها را ماشین انجام می‌دهند. اکنون چرخه به نفع ماشین‌ها و انجام کارهای اتوماتیک وار با کمک هوش مصنوعی بیشتر شده است، اما اصلاً جای نگرانی نیست.

هرچند طبق آمار مجمع جهانی اقتصاد ۸۵ میلیون شغل در سال ۲۰۲۵ از میان می‌رود، اما ۹۷ میلیون شغل جدید نیز به وجود می‌آید یعنی ۱۲ میلیون شغل از دست می‌رود، اما مشاغل بیشتری ایجاد می‌شود؛ شغل‌های تکراری و اسمبل، منشی گری، پاسخگویی به سؤالات که پیش از این باید توسط انسان انجام می‌شدند، اتوماتیک می‌شوند. انسان‌ها باید به سمت تحلیل اطلاعات، دیجیتال مارکتینگ، ارتباط هوشمندانه با مشتری پیدا کردن بازارهای جدید جهانی بروند. شغل‌های جدیدی نیز در ارتباط با هوش مصنوعی دائماً خلق و ابداع می‌شوند.

در این میان کشورهایی که از هوش مصنوعی استفاده نمی‌کنند و از این فناوری بهره نمی‌گیرند، از دایره رقابت عقب میفتند بنابراین ایجاد جایگاه‌های ارتقای سواد هوش مصنوعی بین جامعه نخبگانی و عمومی (مردم جزو) از اولویت‌های برنامه‌های معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، فناوری و اقتصاد دانش بنیان قرار دارد تا فرصت شغلی جدیدی برای کسانی که مسلط به تحلیل داده‌ها، استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی هستند، ایجاد شود.

پیرامون تحقق این مهم نیز فراخوانی به تمامی دانشگاه‌ها داده‌ایم تا ۱۵ تیرماه اساتید، دانشجویان مقطع دکترا و ارشد سه واحد درسی با سیلابس هوش مصنوعی کاربردی طراحی کنند. کسانی که بهترین اجرا را داشته باشند از این جایزه برخوردار خواهند شد؛ به صد نفر از شرکت کنندگان نیز جایزه صد میلیون تومانی هدیه خواهیم داد. به وزارت علوم و وزارت بهداشت پیشنهاد داده‌ایم ارائه این واحد درسی_هوش مصنوعی کاربردی_ در تمامی رشته‌های مهندسی، پزشکی و علوم انسانی را در دستور کار خود قرار دهند.

همچنین در پلتفرم‌هایی نیز فیلم‌های این تدریس معرفی خواهد شد. به امید خدا همه رشته‌های دانشگاهی به صورت کاربردی از هوش مصنوعی استفاده خواهند کرد به همین جهت شغل‌هایی که با توانمند شدن توسط هوش مصنوعی در حال فعالیت هستند رو به ازدیاد است. این شغل‌ها نقش بسیار زیاد و موثری در اشتغال زایی، خلق ثروت و کارآفرینی دارند.

* برای بهره وری از هوش مصنوعی به کدام زیرساخت‌ها نیاز داریم؟ آیا در حال حاضر زیرساخت‌های این مسئله در ایران به وجود آمده است؟

مینایی: در حال حاضر دو تا زیرساخت جزء ضروریات و واجبات هوش مصنوعی محسوب می‌شود. نخست نیازمند GPU (پردازش گرافیکی) هستیم. این تراشه‌های گرافیکی می‌توانند پردازش‌های موازی سنگی انجام دهند. اکنون مرکز ملی هوش مصنوعی درصدد وارد کردن این نوع تراشه‌هاست. بودجه‌ای نیز از سوی صندوق توسعه ملی در اختیار این مرکز قرار گرفته است تا GPU پیشرفته وارد کشور شود و در اختیار بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی قرار بگیرد.

دوم، زیرساخت داده است. زیرساخت داده و اطلاعات جزء ضروریات است، زیرا اگر داده داخلی مناسب وجود نداشته باشد، الگوریتم‌های هوش مصنوعی به درستی نمی‌توانند کار کنند. داده حتماً باید وجود داشته باشد و به اشتراک گذاشته شود. توجه به سکوهای به اشتراک گذاری داده‌ها نیز بسیار ضرورت دارد تا صاحبان داده متضرر نشوند و داده‌ها نیز در اختیار دیگران قرار نگیرد. حق ابداع کننده و به وجود آورنده داده، حق مالکیت فکری و معنوی نیز حفظ شود.

همچنین برای کسانی که قادرند با الگوریتم‌ها از این داده‌ها در تغییر، پیش بینی، توصیف، پیدا کردن الگوهای پنهان داخل داده کار کنند، شغلی فراهم شود تا داده‌هایمان غنی سازند و داده‌های طلایی که بتوانند تصمیمات مدیران را بهینه کنند در اختیار مؤسسات و دانشگاه‌های کشور قرار دهند.

* فکر می‌کنید با حمایت معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری و سایر ارگان‌ها و نمایندگان مجلس، چقدر بتوانیم چالش‌های این حوزه را برطرف کنیم و افق روشنی برای استفاده از این فناوری در ایران متصور شویم؟

مینایی: مجلس شورای اسلامی سال گذشته قانونی تحت داده‌ها و اطلاعات ملی (دوام) تصویب کرده است. طبق این قانون، مؤسسات و دستگاه‌های دولتی که صاحب داده هستند، مهلت دارند داده‌هایشان را در یک چارچوب مشخص در اختیار مؤسسات و بخش‌های تحقیقاتی و خصوصی قرار دهند. اکنون شش ماه از تصویب این قانون گذشته، اما هنوز اجرا نشده است. طبق این قانون در اختیار قرار ندادن اطلاعات جرم انگاری شده است. این جرم انگاری باید توسط مرکز ملی هوش مصنوعی و مرکز ملی فضای مجازی پیگیری شود تا امر به اشتراک گذاری داده محقق شود.

کسانی که مرکز داده یا دیتا سنتر دارند باید پلتفرم‌های به اشتراک گذاری درست داده را ایجاد کنند تا بحث‌هایی از قبیل محرمانگی، حفظ حریم خصوصی، امنیت داده حفظ و قواعد سازمان پدافند غیرعامل نیز رعایت شود. از سوی دیگر باید دسترسی به داده‌ها نیز حتماً ایجاد شود. 

همچنین در اختیار گذاشتن GPU به شکل ارزان و حتی مجانی برای همگان مانند گوگل کولب، ضرورت دارد. باید این زیرساخت‌های مربوط به پردازش گرافیک سنگین برای جامعه دانشگاهی یا بخش خصوصی که قصد دارند روی بحث هوش مصنوعی کار کنند، فراهم شود. این جی پی یوها باید در اختیار این افراد باشد تا بتوانند الگوریتم‌های قوی مانند یادگیری عمیق را اجرا کنند.

*قوه مقننه چطور؟

این مسئله را باید همه جایگاه‌های کشور رعایت کنند تا نشنال لب هوش مصنوعی برنامه هفتم توسعه محقق شود. در کنار آن باید یک مرکز ملی یا سازمان ملی هوش مصنوعی در کشور و یک قانون مصوبی برای برنامه ملی هوش مصنوعی داشته باشیم تا تکلیف همه دستگاه‌ها نسبت به بهره گیری از هوش مصنوعی کاربردی روشن شود

مینایی: شاید قوه مقننه که تنقیح قوانین از طریق هوش مصنوعی را در دستور کار خود قرار داده است، ایجاد قانون جامع کشور توسط هوش مصنوعی _طی ۸۳ سال قانون گذاری _ را نقض می‌کند از اینرو قوه مقننه باید نخستین گام را پیرامون تحقق این مهم بردارد. پس از آن قوه قضائیه باید دومین گام در استفاده از هوش مصنوعی برای کم کردن اطاله درست دادرسی و ارجاع درست به قاضی، تحلیل عمکرد قضات و جرائمی که در کشور اتفاق می افتد، بردارد. در گام سوم نیز باید دستگاه‌های قوای مجریه موظف باشند برنامه برای افزایش سهم ایران از بکارگیری هوش مصنوعی طی چند سال آینده داشته باشند و هریک از آن برنامه‌ها را نیز اجرا کنند.

این مسئله را باید همه جایگاه‌های کشور رعایت کنند تا نشنال لب هوش مصنوعی برنامه هفتم توسعه محقق شود. در کنار آن باید یک مرکز ملی یا سازمان ملی هوش مصنوعی در کشور و یک قانون مصوبی برای برنامه ملی هوش مصنوعی داشته باشیم تا تکلیف همه دستگاه‌ها نسبت به بهره گیری از هوش مصنوعی کاربردی روشن شود.