ارائه مدل مفهومی برای تحقق مرجعیت علمی در دولت آینده

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، دستیابی به مرجعیت در علم و فناوری یکی از مطالبات مقام معظم رهبری و تأکیدات اسناد و سیاست‌های بالادستی جمهوری اسلامی ایران است و زمینه‌سازی برای این امر از مقولات کلان و اساسی‌کشور است.

پژوهشگران مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در مقاله‌ای با عنوان «ارائه مدل مفهومی تحقق مرجعیت علمی در حوزه آموزش عالی کشور» به بررسی عوامل مؤثر بر تحقق مرجعیت علمی در حوزه آموزش عالی کشور پرداخته‌ و با استفاده از نظریه داده‌بنیاد بر اساس چارچوب استراوس و کوربین، مدل مفهومی ارائه کرده‌اند که می‌تواند برای ساختار علمی دولت آینده بسیار راهگشاه باشد.

در این چارچوب عوامل مؤثر بر مقوله محوری که تحقق مرجعیت علمی در آموزش عالی کشور است؛ در سه بعد عوامل علّی، عوامل مداخله‌گر و عوامل زمینه‌ای بررسی شدند و راهبرد‌هایی برای دستیابی به پیامد‌هایی تحقیق پیشنهاد شد.

* بعد عوامل علّی بر تحقق علمی در آموزش عالی کشور

در این پژوهش آمده است که شرایط علّی شامل تولید آفرینش‌های مطلوب علمی، پژوهش‌های مبتنی بر حل مسائل و رؤیت‌پذیری است که به عنوان عوامل و زمینه‌های اصلی تحقق مرجعیت علمی در حوزه آموزش عالی کشور شناسایی شدند.

به زعم این پژوهشگران این امر حاکی از آن است که از یک سو پژوهشگران و فناوران باید به دنبال نوآوری و گسترش مرز‌های دانش باشند و از سوی دیگر به نیاز‌های داخلی و حل مسائل جاری و آینده نیز متعهد باشند.

این پژوهش مطرح می‌کند که عوامل علّی در مدل مفهومی یادشده، از یک منظر به دو دسته آفرینش‌های علمی و پژوهش‌های مبتنی بر حل مسائل تقسیم شده است. به نظر می‌آید این موضوع تأییدکننده این مطلب است که باید به صورت همزمان، انتخابی و آگاهانه در تعدادی از حوزه‌های علمی در کشور رویکرد آفرینش‌های علمی و حرکت بر لبه دانش و در تعداد دیگری از حوزه‌ها رویکرد حل مسئله در توسعه علوم در دستور کار کشور قرار گیرد.

* انتشار دستاورد‌های علمی خود در محافل رسمی

این پژوهش توضیح می‌دهد که حل مشکلات داخلی زمینه‌ساز مرجعیت نظام آموزش و تحقیقات در گستره ملی خواهد بود و به این‌ترتیب، ضمن هم‌گامی با روند تحولات علم و فناوری دنیا، چالش‌ها و مشکلات کشور نیز مورد توجه قرار می‌گیرد و برای آنها تدابیری اندیشیده می‌شود و  توسعه مرزهای علم و فناوری، مرجعیت کشور در سطح بین‌المللی را به وجود خواهد آورد. در این مسیر، اصلاح قوانین، آئین‌نامه‌ها و ... بسیار کمک‌کننده و جهت‌دهنده مسیر خواهد بود.

در ادامه این پژوهش به این مهم اشاره شده است که جریان‌سازی علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی جهانی به تولیدات علمی و برندسازی از جمله مواردی هستند که بر رؤیت‌پذیری اثرگذار خواهند بود. به این منظور تشویق اعضای هیئت‌علمی به انتشار دستاورد‌های علمی خود در محافل رسمی و نیز حضور فعال و مستمردر شبکه‌های اجتماعی علمی، زمینه  معرفی و شناسایی آنها را فراهم خواهد کرد و مزایای بعدی را برای آنها به همراه خواهد داشت.

* عوامل مؤثر در تحقق مرجعیت علمی در حوزه آموزش عالی کشور

نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مهمترین عوامل مؤثر در تحقق مرجعیت علمی در حوزه آموزش عالی کشور، زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، نیروی انسانی نخبه و سرمایه‌گذاری و تأمین مالی هستند و به عنوان عوامل مداخله‌گر هستند.

در این پژوهش آمده است که تقویت زیرساخت‌های پژوهشی مانند آزمایشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و دسترسی به پایگاه‌های بین‌المللی، توسعه و تأمین امکانات آموزشی و پژوهشی، ایجاد سامانه‌های آموزشی مشترک، تأسیس آزمایشگاه‌های بزرگ و رصدخانه، تجهیز دانشگاه‌ها، فراهم‌کردن تجهیزات و امکانات آزمایشگاهی به‌روز ...، تلاش برای جذب و نگهداشت نیروی انسانی نخبه در بخش علم و فناوری کشور و تأمین منابع مالی پایدار برای نظام آموزش عالی از جمله مواردی هستند که مورد توجه سیاستگذاران و برنامه‌ریزان این حوزه باید باشد.

* ضعف اساسی کشور در سطح بین‌المللی چیست؟

به زعم این پژوهش تصویب شیوه‌نامه انتخاب سرآمدان آموزشی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی یکی از سیاست‌های اجرایی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در حوزه حفظ منابع انسانی در این زمینه است. سرمایه‌گذاری در حوزه‌های اولویت‌دار، تأمین مالی غیردولتی، حمایت مالی از دانشگاه‌ها، سرمایه‌گذاری و تأمین مالی برای پژوهش و نوآوری، ایجاد ردیف بودجه ویژه برای مرجعیت علمی و ... از جمله راهبرد‌های مطرح در حوزه تأمین مالی علم و فناوری است که به منظور تحقق مرجعیت علمی از سوی خبرگان، مطرح و پیشنهاد شده است.

در ادامه این پژوهش ضعف اساسی در کشور در حوزه‌های‌ غیر از فنی مهندسی و در سطح بین‌المللی به ویژه در حوزه علوم انسانی، نپرداختن یا بی‌توجهی به رؤیت‌پذیری دستاورد‌های دانشی این علوم است. از جمله راهبرد‌های پیشنهادی مدل، ترویج و ارائه نتایج علمی به‌دست‌آمده در این حوزه‌ها به زبان‌های انگلیسی و عربی است. این موضوع باعث خواهد شد تا انگیزه لازم برای متخصصان سایر کشور‌ها در رجوع به اصل مقاله‌ها به زبان فارسی فراهم آید.

* مدل تحقق مرجعیت علمی در حوزه آموزش عالی کشور

بر اساس مطالعات صورت گرفته در این پژوهش، در مدل به عوامل زمینه‌ای شامل ساماندهی بازیگران (تقسیم کار ملّی و ایجاد هماهنگی نهادی و جلوگیری از موازی‌کاری‌ها) و تنظیمات نهادی تنظیم مقررات و بازنگری آئیننامه‌های دست‌وپاگیر اشاره شده است. تحقق کلان سیاستی مانند مرجعیت علمی که در دو بعد ملی و بین المللی می‌تواند مفهوم و مصداق داشته باشد بازیگران و زینفعان متعددی را دربرمی‌گیرد. این بازیگران از گروه‌های آموزشی و پژوهشی گرفته تا نهاد‌های امنیتی و امور خارجه گسترده و متنوع‌اند.

به این‌ترتیب، همراهی نهاد‌های بالادستی آموزش عالی کشور از الزامات تحقق مرجعیت علمی است. از آنجا که مرجعیت علمی، مستلزم سرمایه‌گذاری انسانی و مالی فراوان طی سال‌های متمادی است، انتخاب حوزه‌های راهبردی و مهم کشور، امری ضروری است. این موضوع در راهبرد‌های مدل مفهومی پیشنهادی لحاظ شده است.

* ارزیابی عملکرد کشور در عرصۀ تولید علم و فناوری

در این پژوهش بر اساس مقولات یادشده دسته‌بندی مراکز آموزش عالی و تفکیک مأموریتی بین آنها باعث جهت‌دهی بهتر و جلوگیری از اتلاف منابع خواهد شد. آمایش آموزش عالی کشور که از جمله مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی است و در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در حال پیاده‌سازی و اجراست یکی از اقدامات سیاستی و اجرایی در سطح کشور است که بحث ساماندهی مراکز آموزش عالی را پیگیری می‌کند.

این پژوهش به این مهم اشاره می‌کند که شناسایی جایگاه و ارزیابی عملکرد کشور در عرصۀ تولید علم و فناوری، مستلزم رصد و پایش در فواصل زمانی گوناگون است. چنین ضرورتی ایجاب می‌کند کشور موقعیت علمی خود را در سطح بین‌المللی بسنجد و سپس با توجه به مزیت‌های نسبی در این مسیر حرکت کند و از سوی دیگر در جهت رفع نقاط ضعف خود برآید.

* تحریم و اثرات آن در تحقق مرجعیت علمی

این پژوهش بیان می‌کند که موضوع تحریم و اثرات آن در تحقق مرجعیت علمی به شکل‌های مختلف برای کشور چالش آفریده است:

• عدم امکان خرید برخی لوازم آزمایشگاهی
• عدم تمایل پژوهشگران و فناوران بین‌المللی برای همکاری با افراد ایرانی
• سخت‌گیری زیاد مجلات برای پذیرش مقالات ایرانیان
• چالش‌های زیاد نشریات علمی برای ورود به نظام‌های ارزیابی بین‌المللی و ...

نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که ایجاد روابط با دنیا، حضور در رقابت‌های بین‌المللی، همکاری با مؤسسات بین‌المللی، ارتباط با دانشمندان خارجی، اعزام اساتید به خارج و جذب اساتید خارجی تبادلات فناوری با دنیا، گسترش کرسی‌های زبان و ادبیات فارسی، ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی در خارج از کشور، همکاری علمی مشترک با کشور‌های خارجی، ارتباط با مراکز علمی دنیا، شبکه‌سازی و خوشه‌سازی، گسترش ارتباط دانشگاه‌ها با محافل علمی برتر دنیا از جمله راهبرد‌های مرتبط در این بخش است.

در نهایت از دیدگاه نویسندگان این پژوهش؛ هرچند در بخش پیامد‌های مدل، علاوه بر اقتدار ملی و شکوفایی اقتصادی به تمدن‌سازی اشاره شده است، اما به نظر می‌رسد که منظور مشارکت کنندگان در پژوهش، این موضوع است که تمدن سازی می‌تواند نتیجه و اثر نهایی مرجعیت علمی باشد.

قابل ذکر است، این مقاله توسط پژوهشگران مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور ناصر باقری‌مقدم (استادیار مدیریت تکنولوژی) قاسم آزادی احمدآبادی (استادیار علم و اطلاعات و دانش‌شناسی) و محسن خراسانی (کارشناس ارشد مدیریت استراتژیک) انجام شده است.