کارآزمایی تصادفی بالینی؛ از زکریای رازی تا جیمز لیند

خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمدامین پورحسینقلی؛ روز جهانی کارآزمایی بالینی در دهه آخر مه قرار داشت تا یادبودی باشد بر اولین کارآزمایی تصادفی بالینی که به اعتقاد تاریخ نگاران علم در سال 1747 توسط جیمز لیند پزشک اسکاتلندی در انگلستان اجرا شد. اما لیند چه کرد و چرا آزمایش او منجر به گسترش روشی نظام­مند شد که شاید بتوان آن را یکی از مهمترین روش‌های پژوهشی در پزشکی دانست؟ لیند بیماری اسکوربوت را هدف قرار داده بود. بیماری که ملوان‌های انگلیسی را گرفتار می­کرد و حتی منجر به مرگ برخی می­شد که در سفرهای طولانی روی دریا بودند. امروز می­دانیم دلیل اسکوربوت کمبود ویتامین ث است. طبیعتاً دریانوردانی که از دسترسی به میوه و غذاهای تازه محروم بودند در معرض این کمبود قرار می­گرفتند. برخی پزشکان کمپانی هند شرقی بر اساس تجارب شخصی توصیه کرده بودند ملوانان مرکبات مصرف کنند. لیند این ایده را به آزمایش گذاشت. او دوازده ملوان مبتلا به اسکوربوت را به شش گروه دو نفره تقسیم کرد. همه رژیم غذای مشابه دریافت کردند. به علاوه به گروه یک روزانه یک چهارم لیوان سرکه سیب، گروه دوم بیست و پنج قطره اسید سولفوریک، گروه سوم شش قاشق سرکه، گروه چهارم نصف لیوان آب دریا، گروه پنجم دو پرتقال و یک لیمو و گروه آخر یک سس تند همراه با آبجو داده شد. در پایان مطالعه، گروهی که میوه دریافت کرده بودند بهبود یافتند. نتیجه آزمایش لیند اهمیت مصرف مرکبات که منبع ویتامین ث هستند را برای جلوگیری از ابتلا به اسکوربوت نشان داد (البته لیند هنوز از وجود این ویتامین بی اطلاع بود و ابتلا به اسکوربوت را به عوامل دیگری نسبت می­داد). آزمایش لیند از این جهت اهمیت داشت که در کنار گروه مداخله (مصرف میوه) گروه‌های کنترل که مداخلات دیگری دریافت کرده بودند نیز وجود داشتند تا دست به مقایسه بزند (گرچه لیند هنوز دانشی درباره مقایسه آماری بین گروهها، نکات اخلاقی که باید در آزمایش بالینی لحاظ کرد و روش تصادفی سازی نداشت). بعدتر ادوارد جنر نیز از روش کارآزمایی بالینی برای آزمایش واکسن آبله بهره گرفت. اما جنر نتوانست در کارآزمایی خود گروه کنترل داشته باشد.

گرچه آزمایش لیند سرآغازی به توجه بیشتر دانشمندان پزشکی به کارآزمایی بالینی شد، خیلی پیشتر نخستین دانشمندی که دست به چنین آزمایشی زده بود از سرزمین ایران بود. زکریای رازی را باید نخستین دانشمند دوران قدیم دانست که یک کارآزمای بالینی با گروه کنترل و مداخله را اجرا کرده است. رازی پزشکی بود که برخلاف اسلاف خود لزوماً هرآنچه از قدما به او رسیده بود را چشم‌بسته نمی­پذیرفت و خود اهل بررسی و آزمایش بود. براساس یادداشت‌های باقی مانده، رازی برای بررسی اثر فصد خون (حجامت) بر بهبودی بیماری مننژیت یک کارآزمایی بالینی ترتیب داد که می­توان آن را کهن­ترین کارآزمای بالینی دارای گروه کنترل دانست که گزارش آن در دسترس است. او بیماران مبتلا به مننژیت را به دو گروه تقسیم کرد. در گروه مداخله حجامت انجام داد و برای گروه کنترل حجامت نکرد. سپس علائم و نشانه­های بیماری را در دو گروه پیگیری کرد. امروز می­دانیم حجامت درمانی برای مننژیت نیست. اما روش بررسی رازی در مشاهده و ثبت و مقایسه دو گروه، قدمی بزرگ به سوی روش مدرن علمی بوده است.

در دوران معاصر کارآزمایی­های بالینی توسعه یافته­اند و با روش علمی جدید و با کمک محاسبات آماری به ما کمک می­کنند تا دوزهای مختلف داروها، بی­خطر بودن آنها و میزان کارایی آنها را بررسی کنیم و بهترین و موثرترین و کم‌عارضه­ترین درمان را برای بیماران انتخاب کنیم. آنچه امروز سطح سلامت جامعه را ارتقاء داده مدیون تلاش دانشمندان جسور و پیش­رویی چون زکریای رازی و  جیمز لیند است که به جای تقلید از توصیه­های پیشینیان، به پرسش و آزمایش و مشاهده پرداختند و راهی جدید به سوی روش دقیق علمی گشودند.