آینده پژوهشی «اخلاق عمومی» در ایران

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، آنچه در جامعه ایرانی از آن تحت عنوان «اخلاق» یاد می‌شود مفهومی نادقیق است که در حوزه‌های دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی از نگاه گفتمان‏‌های مختلف، حاوی دلالت‌های ضمنی و صریح متفاوتی است. همچنین در ادبیات نظری تفاوت روشن و دقیقی میان اخلاق به معنای دستورالعمل‌های اخلاق و اخلاق به معنای کلیت فلسفی آن یا همان نهاد اخلاق وجود ندارد.

حتی میان اخلاق فردی، حرفه‌ای، سازمانی یا دینی نیز معمولاً مرز آشکاری وجود ندارد. شاید تنها نقطه مشترک اغلب این تعریف‏‌ها، اجماع بر سر این باشد که جامعه ایران در سال‏‌های اخیر با «مسئله اخلاق» و به‌‏تعبیری تندتر «بحران اخلاق» مواجه است.

اجتماع بین‌الاذهانی عالمان و روشنفکران مبنی بر پروبلماتیک شدن موضوع اخلاق در جامعه ایرانی حاوی این نتیجه منطقی نیز هست که ضرورتی برای مداخله اجتماعی به ویژه از طریق سیاست‌گذاری اجتماعی وجود دارد.

متمرکز بر همین موضوع حامد طالبیان (دکتری روابط بین‏الملل دانشگاه خوارزمی)، محمد مهدی مولایی (دکتری علوم ارتباطات دانشگاه تهران) ، سارا طالبیان و فریما قراری (پژوهشگر) در پژوهشی با عنوان آینده پژوهشی «اخلاق عمومی» در ایران پرداخته‌اند.

* پروبلماتیزه شدن اخلاق در جامعه ایرانی

این پژوهش نه واکاوی معانی و تعابیر مختلف اخلاق در جامعه ایرانی است و نه بحث بر سر صحت آنچه که «مسئله اخلاق» یا «بحران اخلاق» نامیده می‌‏شود، که پرداختن به این موضوع است که با فرض پذیرش پروبلماتیزه شدن اخلاق در جامعه ایرانی، چگونه می‌توان آن را مدلسازی و سپس برای آن سیاست‌گذاری کرد. 

این پژوهش نه واکاوی معانی و تعابیر مختلف اخلاق در جامعه ایرانی است و نه بحث بر سر صحت آنچه که «مسئله اخلاق» یا «بحران اخلاق» نامیده می‌‏شود، که پرداختن به این موضوع است که با فرض پذیرش پروبلماتیزه شدن اخلاق در جامعه ایرانی، چگونه می‌توان آن را مدلسازی و سپس برای آن سیاست‌گذاری کرد

از نظر طالبیان و همکارانش مدل‌های نه واقعیت‌های اجتماعی که سازه‌هایی ساخته دست بشر هستند که برای فهم بهتر جهان واقعی ساخته می‌شوند، اما تحلیل و مدلسازی مسائل پیچیده اجتماعی با مشکلات روش‌شناختی متعددی روبروست.

نخست آن که بسیاری از عوامل درگیر در یک مسئله قابلیت کمی‌شدن ندارند و ابعاد شناختی، سیاسی و اجتماعی قدرت‌مند و مختلفی را شامل می‌شوند؛

دوم آن عدم قعطیت ذاتی مسائل پیچیده اجتماعی از اساس قابل تقلیل به مدل‌های آماری و محاسباتی نیست و اغلب نمی‌توان آنها را به روشنی توصیف کرد و در نهایت، غیرخطی بودن شدید سیستم‌های اجتماعی در واقع بدین معناست که همه مسائل بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند و از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند.

بنابراین از نظر این پژوهش، مسائل اجتماعی برخلاف مسائل رام و کنترل‌پذیر (مانند مسائل علوم طبیعی) که با رویکرد‌های خطی و تحلیلی (برای مثال مدل‌های علی آماری) قابل حل هستند، مسائلی بغرنج محسوب می‌شوند.

* تحلیل عمومی ریخت‏‌شناختی

از نظر پژوهشگران این پژوهش «تحلیل عمومی ریخت‏‌شناختی» یکی از روش‌های مدلسازی مسائل بغرنج است که به‏‌اختصار GMA نامیده می‌‏شود و توسط تام ریچی توسعه یافته است.

از این رو در این پژوهش«تحلیل عمومی ریخت‌‏شناختی» را به عنوان روشی برای مدل کردن مسائل پیچیده اجتماعی است که قابلیت کمی‌شدن به کار می‌گیرند. برخلاف دیگر مدل‌های ریاضی، GMA مدل‌های استنتاجی، چندبعدی و غیرکمی ارائه می‌‏کند و بر خلاف مدل‌های معمولی علی که هدفشان پیش‌بینی است، مبتنی بر فرآیند‌های قضاوت کیفی و سازگاری درونی است. در این شیوه تحلیل، لازم است نخست متغیر‌های مرتبط اصلی مشخص و حالت‏‌های مربوط به هر متغیر شناسایی شده و سپس با تشکیل فضای ترکیب‌‏ها تحلیل‏‌های بعدی انجام شود. از این روش برای مدلسازی مسائل پیچیده اجتماعی، مسائل سیاست‌گذاری و آینده‌پژوهی استفاده می‌شود.

* مسئله اخلاق و سیاست‌گذاری اجتماعی

این پژوهش با قرار دادن متغیر اخلاق در کانون تحلیل عمومی ریخت‏‌شناختی و مشخص کردن متغیر‌های مرتبط اصلی و حالت‏‌های هرکدام، نشان می‌دهد که چگونه می‌توان آنچه را که «مسئله اخلاق» یا «بحران اخلاق» خوانده می‌‏شود، به عنوان یک مسئله مربوط به سیاست‌گذاری اجتماعی مدلسازی کرد و درباره آینده آن سخن گفت. برای این کار در قدم اول مشخص می‌کند که این مسئله چه جایگاهی در شبکه مسائل کشور و چه نسبتی با سایر مسائل ایران در حوزه‌های مختلف دارد. سپس با استفاده از روش تحلیل ریخت‌‏شناختی، پیشنهاد‌های اولیه‏‌ای برای مدل‏سازی کیفی اخلاق در جامعه ایران ارائه می‌دهد.

در این پژوهش داده‏‌های استفاده شده برای پاسخ به این سوالات، از یافته‏‌های پروژه‏‌های «آینده‌‏پژوهی ایران» استخراج شده که بازتاب ‏دهنده بخشی از نظرات خبرگان و کارشناسان حوزه‏‌های مختلف است.

* آینده‌پژوهی ایران

این پژوهش خاطرنشان می‌کند «آینده‌پژوهی ایران» عنوان پژوهش سالانه‌ای است که از سال ۱۳۹۳ توسط آینده‏‌بان تهیه و در ابتدای هر سال منتشر می‌شود. تاکنون سه پژوهش از این نوع تهیه و به‌صورت عمومی منتشر شده است. در هر دو پژوهش «آینده‌پژوهی ایران۱۳۹۴» و «آینده‌پژوهی ایران ۱۳۹۵» خبرگان شرکت‏ کننده، موضوعی که «اخلاق عمومی» نامیده شده است را دارای اهمیت بالا ارزیابی کرده‌اند.

«اخلاق عمومی» با متغیر‌های دیگری از حوزه اجتماعی، فرهنگی، دینی، سیاسی، اقتصاد، سلامت و علم و فناوری در ارتباط است

این پژوهش بیان می‌کند که تحلیل شبکه مسائل ایران با استفاده از یکی از ابزار‌های «آینده‌‏نگاری راهبردی» باعنوان میک. مک (MicMac) نشان می‌دهد که این متغیر با اثرگذاری کم و اثرپذیری متوسط، در سال ۱۳۹۴ در مرز متغیر‌های بیرون ‏شده و منتجه و در گروه متغیر‌های خوشه‌‏دار قرار می‌گیرد.

* آینده پژوهشی اخلاق عمومی

این پژوهش توضیح می‌دهد که شبکه روابط این متغیر با مسائل دیگر نیز نشان می‌دهد که «اخلاق عمومی» با متغیر‌های دیگری از حوزه اجتماعی، فرهنگی، دینی، سیاسی، اقتصاد، سلامت و علم و فناوری در ارتباط است. خبرگان شرکت‏‌کننده در «آینده‌پژوهی ایران ۱۳۹۵» با ارزیابی اهمیت ۸۰ درصدی این متغیر، پیش‌‏بینی کردند که «وضعیت اخلاق عمومی» رتبه اهمیت ۳۲ را در سال ۱۳۹۵ به خود اختصاص می‌دهد و بنا به نظر خبرگان میزان عدم قطعیت این متغیر حدود ۳۱ درصد است. از این‌‏رو این متغیر در رده متغیر‌های A- (دارای اهمیت بسیار زیاد و عدم قطعیت پایین) ارزیابی شده است و این بدان معناست که پیش‏بینی می‌‏شود وضعیت این متغیر حداقل تا پایان سال ۱۳۹۵ تغییر چندانی نداشته باشد.

در تحلیل نهایی با استناد به این داده‌ها، این پژوهش با استفاده از تحلیل عمومی ریخت‌شناختی تلاش می‌کند تا علاوه بر قضاوت کیفی درباره حالت‌های مختلف مفروض برای وضعیت اخلاق عمومی، رابطه این حالت‌ها را با حالت‌های دیگر مسائل دیگری شناسایی کند که در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و...قرار دارند و بیشترین تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را از مسئلة اخلاق عمومی دارند.

نتیجه این تحلیل ارائه مدلی است که فضای کلی وضعیت اخلاق و رابطه آن با مسائل دیگر را نشان می‌دهد تا تصویری از همه امکان‌های موجود و پیش‌روی آینده اخلاق ارائه شود. از این مدل می‌توان به عنوان داده‌های ورودی برای هر نوع سیاست‌گذاری اجتماعی در این زمینه استفاده کرد.