نقش و معنا در تزئینات کاشیکاری مسجد جامع قم
به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، هنگامی که از یکی از در‌های مسجد جامع قم وارد می‌شوید، مسجدی باعظمت و پرشکوه توجه بیننده را به خود جلب می‌کند. ایوان جنوبی عظیم، تزیینات کاشیکاری صحن مسجد، کتیبه‌های بکار رفته در ایوان ها، همه باعث می‌شود بیننده کمی عمیق‌تر فکر کند و این سوالات پیش خواهد آمد که سرّ این تأثیرگذاری که در اعماق وجود این معماری اصیل اسلامی هست و در مخاطب تاثیر می‌گذارد چیست؟ آیا اصلاً ورای این ظاهر دلربا حقیقتی نهفته است یا بر حسب اتفاق این تأثیرات پدید می‌آید؟
مهرناز آزادی و محمدرضا صادقی (پژوهشگر) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی ارتباط بین نقش و معنا در تزئینات کاشی کاری ایوان جنوبی مسجد جامع قم» به بنای مسجد جامع قم یکی از بنا‌های ممتاز کشور پرداخته‌اند.
* مسجد جامع قم
در این مقاله آمده است که مسجد جامع قم بار‌ها در زمان‌های مختلف مورد باز سازی و مرمت قرار گرفته است و ما نباید چنین تصور کنیم که این مکان همان مسجد اولیه قرن سوم است.
مصالح غالب برای ساخت این مسجد، آجر و در برخی قسمت‌های قدیمی تر، خشت می‌باشد. بطوری که گنبد پرشکوه آن هم با آجر کار شده است. سادگی در اکثر فضا‌های مسجد به چشم می‌خورد. تنها در سر در ورودی، صحن مسجد و ایوان‌ها و نهایتاً گنبدخانه نمونه‌هایی از کاشیکاری به چشم می‌خورد.
این دو پژوهشگر با اشاره به اینکه کاشی‌هایی که در ضلع جنوبی صحن مسجد و دیواره‌های زیر مقرنس‌های ایوان جنوبی مسجد کار شده است، از شکوه، عظمت، تنوع در طرح و رنگ، مفاهیم و ظرافت بی‌نظیری برخوردارهستند و طرح‌های هندسی در این قسمت دیده می‌شود که بطور شگفت آوری با موتیف‌های اسلیمی تلفیق شده است ودر نقاط اوج این هنرمندی، از آیات و روایت استفاده شده است می‌نویسند که بدون شک این همه هنر نمایی بیان گر آن است که می‌توان با بررسی این اثربه نتایجی با غنای بالا دست یافت، بطوری که در بررسی هیچ یک از قسمت‌های دیگر کاشیکاری مسجد جامع قم نمی‌توان به این نتایج رسید.
* تجلی هنر اسلامی در ایوان جنوبی مسجد جامع قم
از نظر این دو پژوهشگر برای تحلیل کاشیکاری ایوان جنوبی مسجد جامع قم باید گفت که ایوان به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اول نمایی که جبهه‌ی جنوبی حیاط را تشکیل می‌دهد و بخش دوم کاشیکاری داخل ایوان و زیر مقرنس کاری هاست.
هنر اسلامی هنری است که به امور و مسائل روانشناختی دلبستگی ندارد و فقط عناصری را حفظ می‌کند که جاودانه هستند.
هنر اسلامی هنری است که به امور و مسائل روانشناختی دلبستگی ندارد و فقط عناصری را حفظ می‌کند که جاودانه هستند
آزادی و صادقی می‌نویسند آنچه در هنر اسلامی تحت عنوان سکون وعدم تحرک مورد انتقاد فراوان قرار گرفته صرفا همین غیاب انگیزه‌های فردی و نفسانی در آن است. هنر اسلامی هنری است که به امور و مسائل روانشناختی دلبستگی ندارد و فقط عناصری را حفظ می‌کند که جاودانه هستند. دلیل توسعه‌ی فوق العاده تزیینات هندسی در هنر اسلامی نیز همین است.
* انواع طرح اسلیمی
در این مقاله آمده است که دو نوع خاص طرح اسلیمی وجود دارد: اولین نوع از به هم بافته شدن تعداد کثیری ستاره هندسی تشکیل شده که شعاع‌هایشان به هم می‌پیوندند و نقش بغرنج و بی‌انتهایی را پدید می‌آورد. این طرح، نماد شگفت انگیزی از مرتبه‌ای از تفکر و مراقبه است، که طی آن آدمی وحدت در کثرت و کثرت در وحدت را در می‌یابد.
طرح اسلیمی، منطقی، موزون، ریاضی گونه و آهنگین است
نوع دیگر که عموما طرح اسلیمی به آن اطلاق می‌شود از موتیف‌های گیاهی تشکیل شده و صرفاً از قواعد توازن تبعیت می‌کند.
در واقع علم توازن کیفیت گرافیک پیدا می‌کند و هر خط طبق قاعده منظمی در فواصل معین تکرار می‌شود و هر سطح با نسخه معکوس خود همراه است. طرح اسلیمی، منطقی، موزون، ریاضی گونه و آهنگین است و این ویژگی‌ها برای روح دین اسلام، که طالب موازنه میان عقل و عشق است، بسیار حائز اهمیت است.
این دو پژوهشگر می‌نویسند در نمای بیرونی این ایوان از نوع اول استفاده شده و در بخش درونی از نوع دوم، که همان موتیف‌های گیاهی است، استفاده شده است. البته باید متذکر شویم، که هر دوی این طرح‌ها یک اصل و یک حقیقت را بیان می‌کند.
مددپور در کتاب «تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی» خود آورده «طرح‌های هندسی» که به نحو بارزی از وحدت در کثرت و کثرت در وحدت را نمایش می‌دهد، همراه با نقوش اسلیمی که نقش ظاهری گیاهی دارند، آن قدر از طبیعت دور می‌شوند که ثبات را در تغییر نشان می‌دهند و فضای معنوی خاصی را ابداع می‌نمایند، که رجوع به عالم توحید دارد.
در مسجد جامع قم از سازه بنا تا ریزترین تزیینات کاشیکاری آن، یک روح ومفهوم واحد دمیده شده است
آزادی و صادقی در این مقاله می‌نویسند که گل‌های ترسیم شده با کنار هم چیده شدن این واحد‌های مربع شکل، شکل گرفته‌اند و قالب نهایی گل‌ها هم مربع شکل است. دو قالب مربع شکلی که ذکر شد و در پایین جرز‌های میانی کار شده اند حاشیه کارشان کلاف بندی گلچین پنج رگی و نیم گل بصورت یک در میان کار شده است. طرح اصلی آن تبسیط شمسه هشتی است، که وسط آن با مربع‌های مکرّر به نقطه مرکزی ختم می‌شود.
نکته قابل تامل اینکه این نقطه مرکزی را در تمامی گل‌های حاشیه و متن این طرح و طرح‌های دیگری که در این جبهه کار شد می‌بینیم، که همانا نمادی از وحدت عین کثرت و کثرت عین وحدت و تفکر توحیدی است، که بیانگر این است که همه جزئیات دارای یک محور است و آن ذات لایزال الهی است.
* تاکید بر عدد 4 و مربع‌های مکرر و تودر تو به چه معناست؟
این پژوهشگران در این مقاله می‌نویسند تاکید بر عدد ۴ و مربع‌های مکرّر و تودرتوتمثالی است از کعبه که بدست ابراهیم خلیل (ع) بنا شده و بدین وسیله به کسی که رو به قبله به این طرح‌ها خیره شده نقطه غایی قبله -که همانا خانه خداست - را متذکر می‌شود. همه عالم تسبیح گوی ذات احدیت‌اند، که این امر در مسجد به اوج خود می‌رسد.
این دو نویسنده در این مقاله براین باورند که ما اگر بخواهیم این حقیقت که در و دیوار مسجد تسبیح خدا را می‌گویند مطمئناً بهترین طرحی که می‌توانیم داشته باشیم این است که چهار تسبیحی که قبله -یا همان خانه خدا- با آن بنا شد را در قالب تزئینی هندسی و به شکل مربع پیاده کنیم. این امر به زیبایی هر چه تمام‌تر بدون اینکه مستقیماً بیان شود در این طرح‌های مسجد جامع تکرار شده است.
در جمع‌بندی این پژوهش آمده است: در مسجد جامع قم از سازه بنا تا ریزترین تزئینات کاشیکاری آن، یک روح ومفهوم واحد دمیده شده است.
نویسندگان این مقاله بر این عقیده‌اند که عموم مفاهیم به کاررفته در کاشیکاری ایوان جنوبی مسجد جامع قم همان تاکید بر کعبه است، که آن را به اشکال مختلف به تصویر در آورده است. استفاده مناسب از طرح‌ها و نقش‌های مختلف در موقعیت‌های مکانی مختلف از دیگر نکات قابل توجه در این رابطه است، که در واقع با محور قرار دادن این اصل، مفاهیم دیگری مثل هدف خلقت و زندگی دنیا را به تصویر کشیده است.
انتهای پیام/