وضعیت کتاب کودک و کارِ نوشتن برای بچه‌ها
به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، روز جهانی کتاب کودک از ۱۳۴۹ در ایران به رسمیت شناخته شده است و وزارت آموزش و پرورش در ۱۳۵۰ روز ۱۴ فروردین هر سال را روز جهانی کتاب کودک در ایران اعلام کرد. به همین مناسبت نگاهی خواهیم داشت بر آنچه در این میدان مهم و تاثیرگذار می‌گذرد.
روزی نوالیس شاعر بزرگ آلمانی نوشته بود، دوران زرین آنجا آغاز می‌شود که کودکان هستند. پیشتر هم فلاسفه بزرگی در اهمیت نوع نگاه کودکان به جهان تاکید کرده بودند. در قرن بیستم پیکاسو و هانری ماتیس به‌عنوان دو غول دنیای هنر تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا بل بتوانند از دریچه و زاویه نگاه کودکان به جهان نگاه کنند. آنها معتقد بودند که کودکان نابغه‌اند و برای رسیدن به وسعت دید تازه در نقاشی باید به نوع نگاه آنها رجوع کنند.
از منظری دیگر به زعم عرصه روانکاوی، بخش عمده ساختار فکری و حتی جهان‌بینی ما در همان دوران کودکی شکل می‌گیرد، صدها مقاله و کتاب را می‌توان برای اثبات این مدعا معرفی کرد. تمام این تئوری‌ها و نظریه‌ها می‌خواهند یک حرف ساده به ما بگویند؛ دوران کودکی مهم است، آن را جدی بگیرید.
به قول جیاکومو لئوپاردی (شاعر و فیلسوف ایتالیایی) کودکان در هیچ، همه چیز می‌یابند؛ اما بزرگان در همه چیز، هیچ می‌یابند. فرانک بائوم (جادوگر شهر از) می‌گوید: اگر تخیل یک کودک را نابود کنید یا کم‌ارزش جلوه دهید، شانس او برای موفقیت در زندگی را از او می‌گیرید. تخیل، امری عادی را به امری بزرگ تبدیل می‌کند و از کهنه‌ها نو می‌سازد.
بی‌شک در این میان برای رشد کودک هیچ چیز مهم تر از کتاب نیست. کتاب‌ها می‌توانند به تخیل و خلاقیت کودک وسعت ببخشند و او را در موقعیت تجربه‌های تازه قرار دهند. کتاب همچون اسطوره قالی پرنده ذهن کودکان را به پرواز در می‌آورد و سفر به جهان‌های تازه را برای آنها رقم می‌زند.
* در اهمیت «کتاب کودک»
کودکان و نوجوانان جزء سرمایه‌های ملی هر کشوری به شمار می‌روند. برخورداری از برنامه‌های رسمی و غیررسمی در ارتباط با چگونگی تعلیم و تربیت آنها ازجمله سیاست‌هایی است که باید مسئولان آنها را در صدر برنامه‌های خود قرار دهند.
نگاهی به پیشینه کتاب کودک نشان می‌دهد که طی دهه هشتاد تعداد نویسندگانى که کار اصلى آنان نوشتن براى کودکان بود، به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسید. به‌عنوان‌مثال در انجمن نویسندگان کودک و نوجوان که در اواسط دهه نزدیک به دویست و پنجاه عضو داشت، بیش از یک‌سوم آنان در طول سه سال کتابى منتشر نکردند. تعداد قابل‌توجهی هم با چاپ یک یا چند اثر ترجمه عضو انجمن شده بودند و مدت‌هاست که دیگر کارى منتشر نمی‌کنند.
اگر تخیل یک کودک را نابود کنید یا کم ارزش جلوه دهید، شانس او برای موفقیت در زندگی را از او می گیرید. تخیل، امری عادی را به امری بزرگ تبدیل می‌کند، و از کهنه‌ها نو می‌سازد
با شروع دهه ۹۰، اما جریان تازه‌ای در ادبیات کودک و نوجوان ظهور کرد که در سال‌های اخیر به اوج خودش رسیده است، افزایش رو به رشد تعداد ناشران کودک و نوجوان تأثیر کمّى در بازار نشر گذاشته است، اما این تأثیر کمى به تغییرات کیفى منجر نشده است.
در طول سال‌های گذشته آمارهاى متنوعى از بالا رفتن میانگین شمار کتاب کودک ارائه‌شده است.
با توجه به اینکه امروزه مخاطبان استقبال زیادی از کتاب تصویری کودک و رمان نوجوان می‌کنند، بسیاری از ناشران و حتی نویسندگان بزرگسال‌نویس به این حوزه روی آورده‌اند، از سویی تعداد زیادی هم نویسنده فعال در حوزه کودک و نوجوان شکل‌گرفته‌اند که با شیوع ژانر نویسی به خلق آثار مختلف مخصوصاً در ژانر‌های فانتزی و ترس و وحشت برای نوجوانان روی آورده‌اند.
* ادبیات نجات‌بخش است
«کتاب کودک» به‌عنوان یکی از ابزار‌های تربیت غیررسمی با توجه به تأمین نیاز‌های جسمی، روحی و عاطفی تأثیر‌های مهمی از خود بر جای می‌گذارد. در بین کتاب‌های کودک بهره‌مندی از ادبیات به‌منظور تقویت مطالعه و چگونگی به‌کارگیری آن در ایجاد آرامش و به‌عنوان وسیله‌ای برای کسب تجربه‌های جدید، راهکاری کارآمد به شمار می‌رود که همواره در کانون توجه و بررسی کارشناسان قرار دارد.
* وفور کتاب‌های بی‌کیفیت
«کتاب کودک» از موضوعات مهمی است که در عموم کشور‌ها حساسیت بسیاری نسبت به آن وجود دارد؛ بااین‌وجود در کشورمان در حوزه تولید، ترجمه و نشر کتاب‌های کودک سهل‌انگاری‌های زیادی هم از سوی مترجمان، پدیدآورندگان و هم ناشران و عرضه‌کنندگان این آثار رخ می‌دهد و نتیجه این شده است که امروز به‌وفور شاهد عرضه کتاب‌های بی‌کیفیت هستیم.
به زعم بسیاری از کارشناسان هم از حیث فُرم بصری و هم ازنظر محتوایی در حوزه کتاب‌های کودک و نوجوان در وضعیت اضطرار هستیم. بی‌شک کتاب‌های داستانی تصویری نقش مهمی در درک مفاهیم و درنتیجه در پرورش فکری کودکان و نوجوانان دارند، بررسی‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از آنها به دلیل عدم رعایت معیار‌های کیفی نمی‌توانند این نقش را به‌درستی ایفا کنند.
بین کتاب‌های منتشرشده توجه به جزئیات ظاهری کتاب مانند آستر، بدرقه، صفحه عنوان، کتاب‌شناسی، صفحه شمار و راهنمای تلفظ اصطلاحات، توجه به هماهنگی و تناسب قطع کتاب و اندازه حروف و فونت با گروه سنی مخاطب و توجه به‌ضرورت حضور ویراستار متخصص برای رفع کاستی‌های نگارشی و ویرایشی کتاب، از مهم‌ترین نکاتی است که همچنان در آنها ضعف جود دارد
نتایج حاصل از پژوهش‌های که در این عرصه انجام گرفته است نشان می‌دهد که بین کتاب‌های منتشرشده توجه به جزئیات ظاهری کتاب مانند آستر، بدرقه، صفحه عنوان، کتاب‌شناسی، صفحه شمار و راهنمای تلفظ اصطلاحات، توجه به هماهنگی و تناسب قطع کتاب و اندازه حروف و فونت با گروه سنی مخاطب و توجه به‌ضرورت حضور ویراستار متخصص برای رفع کاستی‌های نگارشی و ویرایشی کتاب، از مهم‌ترین نکاتی است که همچنان در آنها ضعف جود دارد و باید بدان توجه ویژه شود.
* تحلیل محتوای کتاب‌های کودک
در بحث تحلیل محتوای آثار تولید شده در این عرصه به نظر می‌رسد پرداختن به موضوعاتی که مروج اصول انسانی و برابری جنسیتی، عدالت اجتماعی، همدلی، صلح، دوستی و دیگر ارزش‌های اخلاقی بااینکه بیشترین فراوانی را دارد، اما آشکارا فقدان رویکرد‌های علوم انسانی دینی و ادبیات اسلامی به‌عنوان یک کاستی بزرگ در آنها یافت می‌شود. در سال‌های اخیر با توجه به شرایط جامعه و مسائل اجتماعی جهان معاصر پرداختن به این موضوعات بیش‌ازپیش ضرورت دارد.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که در بین کتاب‌های تولید شده برای کودکان کمتر شاهد حضور نویسنده‌هایی هستیم که در خلق کتاب‌های داستان و شعر توانایی داشته باشند. عموم آثار به لحاظ محتوا فاقد بنیان پژوهشی هستند و ازلحاظ ساختار و ادبیت متن هم عموم آثار خطی و نوع بیان و روایت آنها بیشتر به کتاب‌های درسی شباهت دارد، ازاین‌رو به نظر می‌رسد نتوانند توجه مخاطبان کودک را به خود جلب کنند. بااینکه قالب شعری قالبی بسیار جذاب برای مخاطب کودک است، اما تعداد آثار شعری که به موضوعات دینی بپردازند بسیار محدود است.
علاوه بر کتاب‌هایی با موضوعات دینی در سه حوزه هنر، بازی و سرگرمی نیز بیشتر کتاب‌ها فاقد کیفت لازم هستند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در این بخش کتاب‌هایی با رویکرد تعاملی در حال گسترش هستند، اما همچنان توجه به بازی‌های بومی و محلی بسیار معدود است و الگو‌های رایج هنر نیز با محوریت هنر غربی صورت‌بندی شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که ضعف در عناصر داستانی مهم‌ترین نکته‌ای است که در کتاب‌های ژانر‌های مختلف (تألیف و ترجمه) کاملاً مشهود است.
• عدم انسجام در محتوای داستان
• عدم تناسب مطالب و حجم کتاب‌ها با گروه سنی مخاطب
• ناهماهنگی عنوان کتاب با موضوع و محتوای آن
• رعایت نشدن نکات دستوری، نشانه‌گذاری و اشتباهات ویرایشی
• همراهی نکردن تصاویر برای درک مفاهیم کتاب و ایجاد تخیل در مخاطب
• عدم توجه به جزئیات ظاهری کتاب مانند صحافی، اندازه حروف و فونت، صفحه‌شمار و طراحی صفحات
• استفاده از موضوعات تکراری و عدم پرداخت به موضوعاتی که مروج اصول انسانی و برابری، عدالت اجتماعی، همدلی، صلح، دوستی و دیگر ارزش‌های اخلاقی
• عدم پیوند منطقی درون‌مایه با شخصیت داستان
• قابل‌درک نبودن لایه‌های پنهان در داستان برای مخاطب
• توصیف‌های طولانی و خارج از حوصله مخاطب
در آخر اینکه اگر تولید کتاب مناسب براى کودکان را هدف اصلى متصدیان کتاب کودک در ایران به‌حساب بیاوریم، مهم‌ترین وظیفه نقد این حوزه، بررسى عوامل تأثیرگذار بر کمیت و کیفیت تولید کتاب خواهد بود. عوامل تأثیرگذار را می‌توان به دو گروه عوامل درونى و بیرونى تقسیم کرد.
عوامل درونى، زنجیره تولید کتاب از پدیدآورنده تا نشر کتاب است. عوامل بیرونى نیز مجموعه‌ای از عوامل است که اگرچه به‌ظاهر در زنجیره تولید قرار نمی‌گیرند، اما تأثیرات آنها بر فرایند تولید کتاب چشمگیر است.
سر حلقه فرایند تولید کتاب کودک و نوجوان پدیدآورندگان آن هستند و پدیدآورندگان، طیف متنوعى از فعالان این عرصه مانند نویسندگان، مترجمان، تصویرگران کتاب کودک و ... را شامل می‌شود
سرحلقه فرایند تولید کتاب کودک و نوجوان پدیدآورندگان آن هستند و پدیدآورندگان، طیف متنوعى از فعالان این عرصه مانند نویسندگان، مترجمان، تصویرگران کتاب کودک و ... را شامل می‌شود.
* سهل و ممتنع بودن کار نوشتن براى بچه‌ها
به نظر می‌رسد اصلی‌ترین مشکل در این حوزه، سهل و ممتنع بودن کار نوشتن براى بچه‌ها است. این باور ناصواب که نوشتن براى کودکان و نوجوانان راحت‌تر از عرصه‌های دیگر است، باعث شده است که بسیارى از نویسندگان با اندک تجربه و تخصص در این حوزه ذوق آزمایى کنند.
در حوزه ترجمه نیز وضعیت به‌مراتب بدتر از تألیف است. ترجمه کتاب کودک و نوجوان به دلیل حجم کم متن، سادگى زبان و ساخت متن، اشتیاق بسیارى را براى آزمودن بخت خویش تحریک می‌کند. ناشران غیرحرفه‌ای نیز در ایجاد این اشتیاق در ذهن مترجمان تازه‌کار بی‌تأثیر نیستند.
گاهى ناشر براى استمرار فعالیت‌های خود و شاید حتی جلب حمایت‌های دولتى و... به چاپ کتاب ترجمه‌ای براى کودکان و نوجوانان اقدام می‌کند.
در آخر اینکه دانشگاه‌ها باید با انجام پژوهش‌های بنیادین و آسیب‌شناسی علمی کتاب‌های کودک، نقش بارزی در سامان‌دهی تولیدات ادبی این حوزه ایفا کنند. مراکزی، چون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان، شورای کتاب کودک، انجمن ناشران کتاب کودک و... بایستی ارتباط نزدیک و مؤثری با مراکز دانشگاهی داشته باشند تا در پرتو آن نتایج خوبی حاصل شود.
انتهای پیام/