واکاوی علل اخلاقی در فروپاشی خانواده

به گزار گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، فاطمه باقری (دکتری جامعه شناسی سیاسی دانشگاه آزاد تهران مرکزی) و کورش معصومی (دکتری جامعه شناسی سیاسی دانشگاه آزاد واحد شهرضا) در مقاله‌ای با عنوان «واکاوی علل اخلاقی در فروپاشی خانواده مطالعه موردی؛ شهر شیراز» به بررسی علل اخلاقی در فروپاشی برخی خانواده‌های شهر شیراز پرداخته‌اند.

باقری و معصومی در این مقاله با اشاره به اینکه جامعه‌ ایران در ابعاد اجتماعی خود در یک نقطه عطف برای تغییرات اساسی قرارگرفته است، می‌نویسند: جمله مشهور مارشال برمن در عنوان کتاب تجربه مدرنیته «هر آنچه سخت و استوار است دود می‌شود و به هوا می‌رود» توصیف دقیقی از سیمای جامعه ایران در پیچ گذر از سنت به مدرنیته است.

از نظر این پژوهشگران نهاد خانواده به‌عنوان بنیادی‌ترین سنگ بنای جامعه، درزمانی کوتاه دچار شکاف‌های غیرقابل‌باوری شده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که هرروز بر سن ازدواج افزوده می‌شود، یعنی میل به ازدواج کمتر و کمتر می‌شود. اما هم آن‌ها هم که قید تأهل را می‌پذیرند هرروز شوق جدائی بیشتری می‌یابند و اگر هم باهم بمانند میلی برای گسترش کاشانه با فرزند آوری ندارند و اگر این سیر صعودی تداوم یابد، دیری نمی‌پاید که سنگ بنای جامعه مضمحل می‌شود، اما مسلماً چنین نخواهد شد.

جمله مشهور مارشال برمن در عنوان کتاب تجربه مدرنیته «هر آنچه سخت و استوار است دود می‌شود و به هوا می‌رود» توصیف دقیقی از سیمای جامعه ایران در پیچ گذر از سنت به مدرنیته است

آن‌ها اضافه می‌کنند که همچنان که در دیگر جوامع انسان‌ها توانستند خود را با شرایط جدید تطابق دهند و از این نقطه عطف دشوار تجدد بگذرند. البته شاید برای بسیاری از ما که یک‌پایمان درگذشته مانده و دل‌بسته آرامش و سکون و قرار آن هستیم، سیمای جوامع دیگر خوفناک باشد و همین ما را وادارد که برای امنیت گذشته و نهاد خانواده مرثیه بسراییم. با توجه به این مطالب ما درصدد شناخت علت فروپاشی ارزش‌های اخلاقی در جامعه برآمدیم و متوجه شدیم که این فروپاشی اخلاقی در خانواده به شکل‌های مختلفی خودش را نشان می‌دهد از جمله خیانت، شکاکی، بد اخلاقی، اعتیاد و ... .یکی از بهترین اندیشمندانی که می‌توان از چارچوب نظری ایشان برای توضیح علت تنزل ارزش‌های اخلاقی در جامعه استفاده کرد ایمل دورکیم است.

* آنومی در جان خانواده

به زعم این دو پژوهشگر نظریه دورکیم به‌عنوان یک نظریه کلاسیک در جامعه‌شناسی، بسط و گسترش زیادی‌یافته و در قالب‌های متنوع و در پژوهش‌های متعدد به‌کاررفته است. در این نظریه مفهوم «آنومی» محوریت دارد. آنومی اصطلاحی است که از پزشکی وام گرفته‌شده و به ضعف در خون‌رسانی به اعضای مختلف بدن و درنتیجه نابودی و تباهی تدریجی اعضاء مخصوصاً اعضاء بیرونی‌تر منجر می‌شود.

در تمثیل اندامواره جامعه به بدن انسان در نظر دورکیم، اعضای جامعه چون اعضای یک پیکر زنده، هر یک وظیفه خاصی دارند. البته سیر تکاملی جامعه هم چون سیر تکاملی حیا است. جوامع مدرن به‌سوی سامان یابی هر چه بیشتر بر اساس تخصصی شدن و تقسیم‌کار به‌پیش می‌روند و در این راه مشابهت‌ها و یگانگی‌های اجتماعی از میان می‌روند.

از نظر این دو پژوهشگر در سیر تحول از جامعه سنتی به مدرن، ارزش‌ها که نقشی چون خون در رگ‌های جامعه دارند، دچار تغییرات و استحاله می‌شوند و همین زمینه‌ساز پدیده آنومیک شدن به‌ویژه در مرحله گذار جوامع است.  

در سیر تحول از جامعه سنتی به مدرن، ارزش‌ها که نقشی چون خون در رگ‌های جامعه دارند، دچار تغییرات و استحاله می‌شوند و همین زمینه‌ساز پدیده آنومیک شدن به‌ویژه در مرحله گذار جوامع است

این دو نویسنده با اشاره به ادبیات نظری امیل دورکیم ادامه می‌دهند که دورکیم در اثر کلاسیک خود تحت عنوان خودکشی نشان می‌دهد که چگونه رابطه معنی‌داری بین فروپاشی ارزش‌ها (آنومیک شدن) و افزایش خودکشی در شهرهای مختلف وجود دارد.

فروپاشی ارزش‌های اخلاقی که یکی از مهمترین اشکال آن سست شدن بنیان خانواده و در نتیجه افزایش طلاق است می‌تواند به همین سان تعبیر شود.

در تفسیر دو رک‌هایمی ارزش‌های اجتماعی که وظیفه اصلی آن‌ها معنا بخشی به نمودهای اجتماعی است فروپاشیده‌اند. در گذار از جامعه سنتی به مدرن این امری روزمره و طبیعی است. اما برخلاف خودکشی که راهی بی‌برگشت است آیا نمی‌توان برای رابطه‌ها در زندگی مشترک تعریفی دیگر کرد و نظام ارزشی متفاوتی را برافراشت؟

حتماً چنین امری ممکن است اما به تعبیر سعدی «به روزگاران مهری نشسته بر دل بیرون نمی‌توان کرد الا به روزگاران» ارزش‌های سنتی، ریشه‌ای دراز ناک در اعماق تاریخ‌دارند و خلق ارزش‌های جدید نیز به همین سان زمانی طولانی می‌طلبند.

* روش شناسی؛ داستان زندگی

این پژوهش متکی بر مصاحبه عمیق ژرفانگر با تاکید بر تاریخچه زندگی و عوامل تغییر در طول زمان نگارش شده است. در این روش با مصاحبه باز همدلانه با زنان در حال طلاق و حتی الامکان همسران و اطرافیان آنان سعی شده فهمیده شود چه عواملی تغییر کرده است که موجب رسیدن زندگی مشترک به آستانه فروپاشی شده است.

در واقع تیم پژوهش پس از جلب اعتماد فرد با پیگیری یک مسیر از پیش تعیین شده که در آن به طور کلی از ارتباطات اجتماعی و مشکلات افراد در این مسیر و چشم اندازی که برای آینده خود ترسیم می‌کنند. پرسش‌های متناسب مطرح و با کنکاش در زوایای مبهم آن در نهایت با توجه به مشاهبت‌های پرسش شوندگان به لحاظ متغیرهای جمعیت شناسی، دسته بندی صورت گرفته و به شکل یک مجموعه تحلیلی که حاوی شواهدی از زندگی هر یک از مصاحبه شوندگان است عوامل و متغیرهای موثر بر تغییر سبک زندگی و ارزش‌ها در حال و آینده در زندگی آنها ارائه می‌کند.

به طور کلی این پژوهش مجموعه‌ای از داستان زندگی 6 گروه 10 نفره از زنان با موقعیت‌های اجتماعی مشابه است که با بیان دغدغه‌ها، مشکلات و بویژه برخوردهای محیط اجتماعی با خودشان نشان می‌دهد که چه فضایی باید در جامعه ایجاد شود تا کمترین آسیب‌های اجتماعی متوجه جامعه شود.

ابزار گرد آوری اطلاعات مصاحبه طولانی و باز و همدلانه برای ضبط داستان زندگی و تغییرات ایجاد شده در طول زمان در آن است.

از میان بانوانی که به دادگاه خانواده یا دفاتر مشاوره سطح شهر مراجعه می‌کنند، از طبقات و گروه‌های مختلف به لحاظ سطح تحصیلات، اشتغال، محل زندگی، پیشینه خانوادگی، گرایشات مذهبی مثبت یا منفی 60 نفر، از هر گروه 10 نفر انتخاب شده است.