نقش و نمود زنان در معماری اسلامی

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، حسن ستاری ساربانقلی (استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، دانشکده هنر و معماری، گروه معماری، تبریز) در مقاله‌ای با عنوان «مقدمه‌ای بر حضور نقش و نمود زنان در معماری اسلامی»، نقش و جایگاه نمادین زنان مسلمان بر ابنیه و اماکن مذهبی سرزمین‌های اسلامی را مورد بررسی قرار داده است.

در مقدمه این مقاله آمده است: زنان نه تنها بر نوع معماری و آذین بندی اماکن اسلامی همچون مساجد تأثیر گذاشته‌اند؛ بلکه در ایجاد انواع دیگری از اماکن مذهبی همچون امام زاده، حسینیه، مقبره نیز تأثیرگذار بوده و نماد‌های مذهبی به وضوح در این گونه اماکن تبلور یافته است.

ستاری در این پژوهش با اشاره به نقش زنان مسلمان در فرهنگ ایرانی می‌نویسد: زنان مسلمان و شیعه مذهب تاریخ ایران با الهام از آموزه‌های مذهبی و فرهنگی، خود همواره در عرصۀ سیاست و حکومت و فرهنگ تأثیرگذار بوده‌اند.

زنان مسلمان و شیعه مذهب تاریخ ایران با الهام از آموزه‌های مذهبی و فرهنگی، خود همواره در عرصۀ سیاست و حکومت و فرهنگ تأثیرگذار بوده‌اند

 نقش سیاسی و فرهنگی این بانوان در زنانی، چون ارجمند بانو (ممتاز محل) همسر شاه جهان، پنجمین پادشاه گورکانی هند؛ گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی ایران؛ جان بیگم خاتون، همسر جهانشاه قراقویونلو بسیار شاخص است. تا آنجا که ایشان را از زنان حکومتگر و سیاستگذار تاریخ دورۀ اسلامی نامید.

* زن در فرهنگ ایرانی اسلامی

در این پژوهش نویسنده ابتدا به نقش نمادین زنان در آثار باستانی اشاره کرده و مبتنی بر همین رویکرد می‌نویسد: در فرهنگ ایران زمین، زن نماد مهر و عشق، سازندگی و باروری به شمار می‌رود. کشف صد‌ها تندیسه از حفریات باستان شناسی در شوش، تپه سراب کرمانشاه، تورنگ تپه و سایر نقاط ایران و به دنبال آن پرستش ایزد بانوانی، چون «سپندارند»، «نانایا» و «آناهیتا» در طول تاریخ بیانگر بزرگداشت و ارج گذاری به زن، نیرو‌های سازنده و زندگی بخش او بوده است.

وی در ادامه به این اشاره می‌کند که باور‌های نیکو و مقدس در بستر تاریخ هرگز زادگاه خود را فراموش نمیکنند؛ بلکه همواره بالنده و پیشرو در دل و جان مردم، زنده می‌مانند. گرچه زنانی هم بوده‌اند که چهره تاریخ را سیاه کرده و دامن بشریت را آلوده ساخته‌اند ولی بزرگداشت «شهر بانو» و «نیک بانو» دختران یزدگرد، «سیده خاتون» و صد‌ها زیارتگاه دیگر در سرزمین اسلامی نشانۀ تداوم و احترام به زن در بستر پاک و نورانی تاریخ ایران در طی هزاره‌ها و سده‌ها است. در عالم اسلام، همواره زنان شایسته و متعهدی وجود داشته‌اند که در عرصه‌های فرهنگ و ادب و در جبهه‌های ایثار و تلاش، منشاء آثار و برکات فراوانی بوده‌اند.

* نقش زنان در عرصه معماری

پژوهشگر در ادامه تلاش می‌کند با دسته بندی بین دوران ایران باستان و دوره ایران اسلامی؛ بناها و آثار شاخصی را که با الهام یا برای زنان ساخته شده‌اند را مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.

الف) دورۀ ایران باستان: با گذری اجمالی به پیشینۀ حضور زن در افسانه و تاریخ، در می‌یابیم که همواره زنان در تاریخ پیش از اسلام در موارد بسیار، سهم مؤثری داشته‌اند.

• آتوسا: ملکه و بانوی بانوان در دورۀ اولیۀ شاهنشاهی هخامنشی، دختر کورش کبیر و مادر خشایار شای اوّل با موقعیت و مقامی استثنائی، زنی با فراست، با قدرت، کاردان و طی زندگی دراز خود، منشاء اثرات سیاسی و فرهنگی بسیار بوده است.
•  آناهید آذر: از ملکه‌های قدرتمند دوران ساسانی و همسر شاهپور اوّل، به سبب شخصیت استواری که از خود نشان داد، در جای ملکۀ ملکه ها، که ارجمندترین مقام دربار ساسانی بود، نشست. نام این مهین بانوی ایرانی نه تنها در کتیبۀ زرتشت- که مدرک تاریخی است - بلکه در روایات کتبی و شفاهی دیگر نیز آمده و در همه جا به آزرم و احترام از او یاد شده؛ چنانچه گفته شده است، شاهپور اوّل، شهر باستانی «بی شاپور» را که اینک از مکان‌های تاریخی است، به نام و پاسداشت از این ملکه بزرگ برپا کرد.

ب) دورۀ ایران اسلامی: در تاریخ و ادب دوره اسلامی ایران، زن به دو صورت فعال و منفعل چهره نموده است. شخصیت‌های فعال آنان هستند که در طول تاریخ پس از اسلام، به صورت زنان تاریخ ساز و حاکم و قهرمان در کنار مردان و گاه فعّال‌تر حضور داشتند که نمونه‌های فراوانی از آنان در تاریخ ایران سرزمین به چشم می‌خورند. 

در تاریخ و ادب دوره اسلامی ایران، زن به دو صورت فعّال و منفعل چهره نموده است

ستاری ساربانقلی در ادامه می‌نویسد: اگرچه مطالعۀ اجمالی تاریخ و فرهنگ ایران نشان می‌دهد که فرهنگ و تاریخ ما همچون بیشتر ملت‌های جهان، سیمائی مردانه دارد و به دلایل خاص سیاسی، دینی، فرهنگی، کمتر فرصتی به زنان داده شده که تلاش‌ها و استعداد‌های خود را آنگونه که باید و شاید، همچون مردان نشان دهند.

امّا در درازنای تاریخ پر فراز و نشیب گذشته ما، همواره شخصیت‌های برجسته‌ای در عرصه‌های گوناگون به ویژه هنر و معماری ظهور کرده اند که جای خالی و کم رنگ جلوه‌های هنری زنان را پر کرده‌اند.

در ادامه این پژوهش آمده است: فاطمه سلطان فراهانی، که می‌دانست هنر در زنان دانشمند نهفته است می‌نویسد: به رغم بی‌عقیدگی عمومی مردان نسبت به زنان و تأکید بر این باور که زنان در مقایسه با مردان کمتر توانسته اند در عرصه ذوق و ادب و دانش و فن خود را نشان بدهند، وجود پاره‌ای تذکره‌های خاص زنان از قبیل خیرات حسان (اثر محمد حسن خان اعتمادالسلطنه) نشان می‌دهد که نتوانسته‌اند به طور کلی، اهمیت عنصر زن را در زمینه ذوق و هنر و اندیشه نادیده بگیرند.

در نهایت اینکه نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که معماران مسلمان، پس از قبول اسلام، مراتب دین باوری خود را در آثار خود آشکار نمودند. آنان از اثر معماری به عنوان وسیله‌ای برای تقرب به خدا بهره جسته و آیات قرآنی را در جهت تزیینات کتیبه‌ای به عنوان پوششی زیبا و پر معنی برگزیدند. در تاریخ معماری اسلامی، عوامل گوناگونی در پدید آوردن بنا‌های مذهبی مؤثر بوده است که در این مقاله به تأثیر زنان در معماری اسلامی پرداخته شد.

به زعم نویسنده هرچند تحریر مطالبی در زمینۀ تأثیر زنان در معماری اسلامی کاری سخت و دشوار است، اما برخی از زنان همانطور که گفته شد، شاهکار‌های خود را در قاب آیینۀ اماکن مذهبی همچون صحن و سرای مساجد و امام زاده، حسینیه، مقبره و... عیان کرده‌اند تا از این طریق به آیینه بندی دل‌های مؤمنان بپردازند و دل‌ها را با دیدن این مکان‌های مذهبی، که تجلی بخش گوشه‌ای از زیبایی‌های خداوند است، صفا بخشند.

این زنان در آراستن و پیراستن این صحن‌ها و سراها، این اماکن را نه در بند یک ساختمان و متکی به مصالح مادی دانسته‌اند، بلکه بقاء متبرکه را از نفس قدسی اولیای الهی آکنده‌اند. بسیاری از جامعه شناسان وقتی در باب جامعه شناسی دینی و مذهبی سخن می‌گویند، به دقت، قداست اشیا را در نظر می‌آورند که این اشیا و مصالح در برکت تقرب به نیکان و پاکان مقدس گشته‌اند.