ایده‌هایی در باب مصرف رسانه و اهمیت نگرش انتقادی
گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ به‌طورکلی صاحب‌نظران در تعاریفشان از «رسانه» بر ماهیت پیام‌رسانی آن تأکید دارند. به باور آنان رسانه بدون پیام نیست و اگر پیامی با محتوا در یک وسیله ارتباط همگانی نباشد، آن وسیله معنی کامل رسانه را به خود نمی‌گیرد.
در برخی دیگر از تعاریف به موضوع «مخاطب» توجه شده است. عده‌ای از صاحب‌نظران بر این نظرند که کار رسانه‌ها برای مخاطبان انبوه است و اگر رسانه‌ای مخاطبی نداشته باشد، کار آن بیهوده است و همان ضرب‌المثل (آب در هاون کوبیدن) مصداق این وضعیت است.
* رسانه چیست؟
چنانچه در فرهنگ روزنامه‌نگاری، واژه رسانه با عنوان اطلاع‌رسانی و رسانه‌شناسی، اصطلاحی کلی به معنای مجموعه ابزار‌ها و روش‌هایی که برای ایجاد ارتباط با مخاطبان انبوه به کار می‌رود، تعریف‌شده است. همچنین محققان دیگری در تعریف رسانه یا وسایل ارتباط جمعی بر مخاطبان انبوه و نامتجانس اشاره می‌کند.
وسایل ارتباط جمعی به وسایلی گفته می‌شود که مخاطبان آن وسیع، فراوان و نامتجانس‌اند. این اجتماعات وسیع و نامتجانس می‌توانند توسط این وسایل باهم نزدیک شده و به تبادل آرا و تفاهم بپردازند. رسانه‌ها مهم‌ترین وسایل ارتباطی در جوامع بشری بشمار می‌آیند و اهمیت فوق‌العاده آن همین بعد ارتباطی است
وسایل ارتباط جمعی به وسایلی گفته می‌شود که مخاطبان آن وسیع، فراوان و نامتجانس‌اند. این اجتماعات وسیع و نامتجانس می‌توانند توسط این وسایل باهم نزدیک شده و به تبادل آرا و تفاهم بپردازند. رسانه‌ها مهم‌ترین وسایل ارتباطی در جوامع بشری بشمار می‌آیند و اهمیت فوق‌العاده آن همین بعد ارتباطی است.
در فرهنگ الفبایی قیاسی زبان فارسی رسانه‌ها به‌عنوان مجموع ابزار‌ها و روش‌ها برای برقراری ارتباط اجتماعی تعریف‌شده است.
در دوره گذار از جامعه سنتی به جامعه جدید، آنچه بیش از همه حائز اهمیت است چگونگی رشد رسانه‌ها است. «استوارت هال» جامعه را به‌صورت مدار بسته‌ای تعریف می‌کند که رسانه‌های جمعی به‌عنوان شاهراه در فرآیند هویت بخشی در جامعه نقش پیدا می‌کنند.
رسانه‌ها، هم حرکت و پویایی و سرزندگی را تقویت و تولید می‌کنند و هم رخوت و تنبلی و سستی را. از یک‌سو احساس‌های عاطفی، محبت و صداقت را برمی‌انگیزند و از سوی دیگر احساس زشتی، دشمنی، بی‌اعتمادی، دروغ و خشونت را زنده می‌کنند.
این کارکرد به‌طور طبیعی موجب پیدایش تضاد درونی-رفتاری در مقیاس فردی و اجتماعی می‌شود.
* ویژگی اصلی رسانه‌ها
ویژگی اصلی رسانه‌ها، همه‌جا بودن آنهاست. رسانه‌ها امری فراگیرند، رسانه‌ها در شرایط کنونی یکی از مهم‌ترین دستاورد‌های پیشرفت بشری و یکی از باارزش‌ترین وسیله آگاهی‌رسانی همگانی هستند که پیوسته و با سرعت سرسام‌آوری به دلیل جایگاه و اهمیت کلیدی و طبق نیازمندی متقاضیان در حال گسترش و فراگیری‌اند.
در اهمیت رسانه‌ها این نکته کفایت می‌کند که در پرتو آگاهی‌رسانی آنها، موانع جغرافیایی و تا حدودی سیاسی و فرهنگی از میان برداشته‌شده و زمین با وسعت زیاد و میلیارد‌ها نفر به‌وسیله رسانه‌ها باهم مرتبط شده‌اند و بسیار ساده می‌توانند از مناطقی دوردست معلومات و اطلاعات موردنیاز خود را به دست بیاورند.
رسانه‌ها با تحولاتی که در جنبه‌های مختلف از بعد فن‌آوری تجهیزاتی و حجم و روش داشته‌اند به‌عنوان حاملان و منتقل‌کنندگان پیام می‌توانند در ساخت فرهنگ عمومی باور‌ها و افکار عمومی مؤثر باشند. آنها بدون در نظر گرفتن مرز‌های جغرافیایی عقیدتی و فرهنگی امکان حضور را در همه نقاط جغرافیایی پیداکرده‌اند. این بحث موردقبول و پذیرش همه متصدیان امر فرهنگ است.
* مصرف رسانه‌ای چیست؟
مصرف رسانه‌ای به‌عنوان میزان استفاده کاربران از بخش‌های مختلف یک یا چند رسانه همگانی، از رویکرد‌های مختلف موردبحث صاحب‌نظران به‌ویژه از ابتدای قرن بیستم به بعد، بوده است.
می‌توان گفت رسانه‌ها به‌طورکلی از دو طریق می‌توانند روی سبک زندگی افراد تأثیرگذار باشند؛ یکی از طریق آموزش یعنی در یکدست کردن سبک زندگی انسان‌ها، رسانه‌ها نقش بسزایی ایفا می‌کنند و دیگر اینکه رسانه در شکل‌گیری ذهنیت انسان و سطح توقع و نوع نگاه به زندگی و سبک آن اثرگذار است.
این سال‌ها را به‌راستی می‌توان دوران رسانه‌ها و ابر رسانه‌ها نامید، همه مردم هرروزه درگیر مسائل مربوط به رسانه هستند بی‌آنکه به آن فکر کنند یا در باب چیستی آن و تأثیرش بر زندگی به اندیشیدن بپردازند.
همه مردم هرروزه درگیر مسائل مربوط به رسانه هستند بی‌آنکه به آن فکر کنند یا در باب چیستی آن و تأثیرش بر زندگی به اندیشیدن بپردازند
بیشتر این‌گونه به نظر می‌رسد که رسانه‌ها ظروفی هستند که از طریق آن پیام‌هایی در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد، اما مک لوهان نگاه ما را به‌سوی دیگر ماجرا می‌چرخاند.
از نظر مک لوهان رسانه‌ها فقط ظرفی برای انتقال پیام نیستند بل خود پیام هستند و روی شیوه‌ی اندیشیدن و نگاه ما به جهان تأثیر می‌گذارند. رسانه منفعل نیست، رسانه شیوه زیست ما را می‌سازد، به‌طور مثال رسانه مثل اینستاگرام، فقط ظرفی نیست که ما از طریق آن عقاید و اندیشه‌هایمان را با دیگران به اشتراک می‌گذاریم، اینستاگرام مانند دیگر رسانه‌های معاصر، تلگرام، واتساپ و... شیوه زیست تازه‌ای برای ما ساخته‌اند. به‌راستی رسانه‌ها چگونه توانسته‌اند جهانی این‌چنین بسازند؟ جهانی که در آن‌همه مردم تبدیل به توده‌ای بی‌شکل شده‌اند در دست‌های ابر رسانه‌ها.
به‌طورکلی می‌توان گفت که رسانه نوع زندگی ما امروزی‌ها را می‌سازند. هر روز و هر لحظه متأثر از رسانه‌ها سبک زندگی‌مان را صورتنبدی می‌کنیم. اندیشیدن ما را رسانه‌های شکل می‌دهند، یعنی رسانه‌ها ما را مجبور می‌کنند به چه چیز‌هایی فکر کنیم و به چه چیز‌های نه و البته که همین سبک زندگی هرکدام از ما را می‌سازد.
سبک زندگی ما متأثر از اندیشیدن ماست و اندیشیدن ما متأثر از مصرف رسانه‌ای. نوع خوراک، رفتار، کالا‌های مصرفی همه و همه ساخته‌وپرداخته دست رسانه‌هاست.
امروزه طرز پوشش، شیوه آرایش، دکوراسیون منزل و کالا‌های کاربردی مورداستفاده خانواده و ... همه از دل سریال‌های بی‌شمار شبکه‌های ماهواره‌ای و شبکه‌های اجتماعی بیرون می‌آیند، آیا بر همین اساس می‌توان نتیجه گرفت که اندیشه و نوع ارتباطات و به‌طورکلی سبک زندگی ما از دل همین رسانه‌ها بیرون می‌آید.
به‌راستی ما به اکثریت‌های خاموشی تبدیل شده‌ایم که سوژه (فاعل شناسا) بودنمان را رسانه‌ها می‌سازند و صورت‌بندی می‌کنند. امروزه رسانه‌ها دوست ما، خانواده ما، هم‌راز و هم‌سخن ما شده‌اند و ما باید با نگاه دقیق‌تری به آنها بپردازیم.
* ضرورت سواد رسانه و تکفر انتقادی
چطور می‌توانیم آنچه هست را نوع دیگری تصور کنیم؟ آیا رسانه‌ها در کنار مثبت بودن منفی بودن را هم در دل نمی‌پرورانند؟ یعنی این خطر وجود ندارد که رسانه‌ها سوژگی و عاملیت ما را از بین ببرند. ما را به آدم‌های منفعلی تبدیل کنند که مثل خمیر مجسمه مدام به هر شکلی که می‌خواهند درمی‌آیم.
به زعم کارشناسان سواد رسانه‌ای همانند یک رژیم غذایی هوشمندانه مراقب است که چه موادی مناسب هستند و چه موادی مضر؛ چه چیزی را باید مصرف کرد و چه چیزی را نه و یا اینکه میزان مصرف هر ماده بر چه مبنایی استوار باشد. به عبارت بهتر، سواد رسانه‌ای کمک می‌کند تا از سفره رنگین رسانه‌ها به‌گونه‌ای هوشمندانه و مفید بهره‌مند شویم.
ازاین‌رو امروزه گسترش هرچه بیشتر رسانه‌های جمعی، سواد رسانه‌ای و نگاه انتقادی به رسانه ضروری می‌نماید. این نگاه در گرو شناخت ما نسبت به رسانه و نظریات مربوط به آن است.
مخاطب برای اینکه بتواند این نگاه انتقادی را تقویت کند باید تأثیرات رسانه‌ها را به‌دقت واکاوی کند. لایه‌های آشکار و پنهان آن را بشکافد بلکه بتواند راهی به رهایی پیدا کند.
انتهای پیام/