تأملی جامعه‌شناختی بر فساد و بی‌اخلاقی علمی در دانشگاه
به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، فساد علمی و بی‌اخلاقی در ساحت علم، مسئله‌ای نسبتاً رایج بوده و از آن به عنوان یک «اپیدمی» یاد می‌شود به‌طوری‌که مصادیق آن کم و بیش در همه نظام‌های آکادمیک به چشم می‌خورد.
همچنان که گزارش سال ۲۰۰۷ یونسکو نشان می‌دهد، فساد در آموزش مسئله‌ای جهانی است با این‌حال به دلایل مختلفی مانند ضعف سنت‌های جاافتاده دانشگاهی، ضعف استقلال دانشگاهی و سیاسی شدن و ایدئولوژیک شدن دانشگاه‌ها و... تاثیر منفی آن بیشتر در کشور‌های در حال توسعه احساس می‌شود.
طی سال‌های اخیر فساد علمی یکی از موضوعات مورد بحث در فضای علمی کشور بوده است، با این همه، پژوهش‌هایی که در این عرصه انجام شده بسیار معدود هستند، رضا همتی (استاديار گروه علوم اجتماعي دانشگاه اصفهان) یکی از پژوهشگرانی است که در مقاله‌ای با عنوان «فساد و بی‌اخلاقی علمی در دانشگاه: تأملی جامعه‌شناختی» سراغ این موضوع رفته است.
* فساد و بی‌اخلاقی علمی در دانشگاه
همتی در این مقاله درصدد پاسخگویی به این سوالات است: فساد و بی‌اخلاقی علمی در بستر نظام دانشگاهی چه معنایی دارد، گونه‌های مهم فساد و بی‌اخلاقی علمی کدامند؟ فساد و بی‌اخلاقی علمی در چه سطوحی رخ می‌دهد؟ مهم‌ترین دلایل فساد علمی در نظام دانشگاه چیست؟ دلالت‌های فساد و بی‌اخلاقی علمی برای جامعه دانشگاهی و جامعه چیست؟ نهایتاً با چه ساز و کاری در سطوح مختلف می‌توان مانع از شکل گیری زمینه‌های فساد و بی‌اخلاقی علمی در نظام دانشگاهی شد؟
در روش تحقیق این مقاله مروری به صورت توصیفی و تحلیلی و با اتکا به واکاوی متون داخلی و خارجی مرتبط با این موضوع صورت گرفته است.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد تعاریف صورت گرفته از فساد، پروبلماتیک و مسئله‌دار هستند با این حال در یک تعریف اولیه می‌توان فساد علمی را، رفتار فاسدگونه دانشمندان و یا سایر کنشگران علمی در ساحت علم تعریف کرد مانند نقض اشکار اخلاق علمی، نقض استاندارد‌های اصلی فعالیت‌های علمی و کسب افتخارات و مزایای با استفاده از روش‌های نامناسب.
* فساد مکانیسمی برای تخصیص منابع کمیاب
پژوهشگر این مقاله معتقد است فساد علمی صرفا سوء استفاده از قدرت، پذیرش رشوه، اختلاس از بودجه عمومی نیست؛ بلکه می‌تواند شامل تخطی غیراخلاقی، فریب‌آمیز و عامدانه از اخلاق و استاندارد‌های علمی باشد که توسط محققان در مسیر فعالیت‌های علمی شان صورت می‌گیرد. ازاین‌رو می‌نویسد: این فعالیت به دلیل منفعت شخصی یا به نفع گروه کوچکی از افراد است. از نظر رز-آکرمن، فساد «مکانیسمی برای تخصیص منابع کمیاب» است.
کارشناسان فساد در آموزش را استفاده از اختیار برای منافع شخصی یا مادی تعریف می‌کنند. فساد مفهومی اعم‌تر از سوءرفتار‌های حرفه‌ای است؛ چراکه عناصری فراتر از رفتار‌های حرفه‌ای فردی را در بر می‌گیرد و به ساختارها، نهاد‌ها یا سیستم‌های آموزشی راجع نیز راجع است.
از نظر آنان فساد در علم می‌تواند در سطوح مختلف (خرد، میانه و کلان)، توسط ذی‌نفعان مختلف (دانشجویان، اساتید، کارمندان، مدیران، مسئولان برگزاری آزمون‌ها و...)، در اشکال (مدارک دانشگاهی جعلی، تقلب، سرقت علمی و سو استفاده در قبال نمره، بهره کشی علمی و...) و ابعاد متفاوتی بروز کند و معانی متفاوتی در بستر‌های مختلف داشته باشد.
در مبانی نظری این پژوهش از نظرات متفکران مختلفی استفاده شده است، به طور مثال در آن اشاره می‌شود که از نظر رامیانتسوا فساد دانشگاهی به صورت فساد در خدمات بروز می‌کند، یا بر اساس دیدگاه آماندسن اختلاس، رشوه، فریب (تدلیس) و اخاذی و جانبداری (استثنا قائل شدن) را جز اشکال عمده فساد در آموزش عنوان کرده است.
یا از منظر هینمان بین فساد در حوزه خدمات و فساد دانشگاهی تمایز قائل شده و فساد در آموزش را «سوء استفاده از قدرت و موقعیت برای منافع شخصی یا مادی» تعریف می‌کند. سایر اشکال فساد شامل اختلاس، فریب، پارتی‌بازی، حامی‌پروری (کلاینتالیسم)، «حمایت و جانبداری غیرقانونی از فرد یا افراد» «امتیاز دادن»، جانبداری (استثنا قائل شدن)، تطمیع، تقلب، سرقت علمی، سوء رفتار علمی، سوء رفتار اخلاقی و جنسی، سوءاستفاده از اموال خصوصی است.
* فساد دانشگاهی» یا «فساد در دانشگاه»؟
همتی معتقد است فساد در آموزش ممکن است با نشر علمی و توزیع کتب، سوء مدیریت، سوء تخصیص منابع دولتی و هدر دادن مرتبط باشد. اتلاف فاحش در مدیریت آموزشی، اختلاس از اعتبارات دولتی، و سوء رفتار جنسی که در موسسات آموزش عالی صورت می‌گیرد فی نفسه بیانگر فساد آموزشی نیستند؛ زیرا آنها بخشی از فرایند‌های آموزشی نیستند با این‌حال آنها بخشی از فساد در بخش آموزش به مثابه صنعت یا شاخه‌ای از اقتصاد هستند. بنابراین بایستی بین «فساد دانشگاهی» و «فساد در دانشگاه» تمایز قائل شد.
* علل فساد دانشگاهی
از نظر این پژوهشگر علل فساد دانشگاهی شامل نبود اخلاق حرفه‌ای در میان دانشمندان و همچنین دلایل سیستمیک است و از زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ناشی می‌شود. به طور کلی با وام گیری از ادبیات جامعه شناسی نهادی علم می‌تواند دو دسته از عوامل اشاره کرد:
الف- عوامل درون دانشگاهی: از جمله عوامل درون دانشگاهی می‌توان به کاستی‌های نظام آموزشی و ساختار حرفه ای، تود‌ای شدن نظام دانشگاهی و گسترش کمی (توده‌ای شدن) اموزش عالی، مدرک گرایی، غلبه کمیت بر کیفیت، حاکمیت منطق اقتصادی و سود بر نظام دانشگاهی، شکل گیری موسسات به ظاهر دانشگاهی و شبه دانشگاهی، ضعف هنجار‌های شایسته‌سالاری، کاستی‌های نظام گزینش و پاداش دهی و نهایتا نظام ارزشیابی و فقدان قوانین و مقررات شفاف و منطقی اشاره کرد.
ب- عوامل برون دانشگاهی: عوامل برون دانشگاهی ان دسته عواملی است که خارج از نظام دانشگاهی قرار داشته و در به نحوی بر عملکرد و فعالیت‌های آن تاثیر دارند. نظام دانشگاهی به عنوان یک نهاد رابطه و پیوند‌های وثیقی با سایر نهاد‌ها و نیرو‌های اجتماعی دیگر دارد و به نوعی ایینه تمام نمای این نیروهاست.
به هم خوردن مناسبات منطقی و صحیح بین این نهاد‌ها و نهاد علم می‌تواند زمینه ساز فساد و بی‌اخلاقی علمی در دانشگاه‌ها باشد. سیاست در عرصه سیاسی زدگی و ایدئولوژیکی شدن دانشگاه، نفوذ احزاب و جریان‌های سیاسی در دانشگاه و دخالت در فرایند تصمیم سازی و و مدیریت دانشگاه‌ها از جمله این عوامل‌اند.
در عرصه اقتصادی غلبه ارزش‌ها و روحیات تجاری و بازاری بر دانشگاه، جایگزین شدن نگاه مصرفی به جای نگاه سرمایه گذاری در دانشگاه، شکل گیری موسساتی غیردولتی که صرفا به دنبال منافع اقتصادی خود هستند و ... از جمله عوامل اقتصادی تاثیرگذار بر فساد علمی است.
فساد در دانشگاه‌ها و مسائل اخلاقی موجود پیامد‌های متعددی برای نهاد علم و همچنین جامعه در پی دارد. نقض هنجار‌های اصلی فعالیت‌های علمی به خلوص و قداست دانشگاه آسیب زده و نشانگر انحطاط اخلاقی و خودخواهی است.
از بین رفتن اعتبار، صداقت و درستکاری و معیار‌های والای اخلاقی در آموزش عالی، شالوده‌های اساسی حمایت عمومی از علم را به ویرانه‌ای مبدل خواهد کرد.
* نتایج و راهکار‌های پیشنهادی برای مقابله با فساد علمی
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که فساد انگیزه دانشجویان برای سخت کوشی و تحمل مررت‌های علم آموزی و علم ورزی را از بین می‌برد و از طرف دیگر به آنها یاد می‌دهد که روش‌های آسان‌تری برای رسیدن به موفقیت وجود دارد.
فساد با خدشه‌دار کردن اعتبار بی‌طرفی موسسات آموزشی، فرهنگ مدنی را از بین می‌برد و فرهنگ بدبینی درباره جامعه و فضیلت‌های مدنی آنرا رواج می‌دهد. اساساً موسسات آموزشی که به فساد شهره اند به جای تقویت همبستگی اجتماعی جامعه، هر چه بیشتر آنرا تضعیف می‌کنند. در نهایت از نظر همتی فساد موجب افزایش نابرابری در دسترسی به آموزش عالی شده، فرایند انباشت سرمایه انسانی را کاهش داده و از این رو مانع پیشرفت اقتصادی و اجتماعی می‌شود.
افزایش روحیه علمی و ایجاد اخلاق دانشگاهی، ایجاد محیط علمی سالم برای پیشرفت علمی، محدود کردن فشار فزاینده از سوی قدرت بر نظام دانشگاهی و ایجاد جو علمی باز و منعطف، تدوین معیار‌های ارزشیابی علمی و منطقی، بهبود نظام راهنمایی و نظارت علمی، ایجاد یا اصلاح قوانین موجود برای افزایش بازدارنگی، اصلاح معیار‌های گزینش و جذب دانشجویان و اساتید، تلاش برای بین المللی سازی دانشگاه‌ها و قرارگرفتن در فضای رقابتی سالم دانشگاه‌های خارج از کشور، نظارت بر عملکرد و کیفیت دانشگاه‌ها و موسسات غیرانتفاعی و پردیس‌های خودگردان، حاکمیت روحیه کیفیت و کیفیت گرایی بر همه ارکان و روال‌های دانشگاهی از جذب دانشجو گرفته تا جذب اساتید و ارتقا، داوری مقالات و...از جمله راهکار‌های پیشنهادی این مقاله برای مقابله با فساد علمی است.
انتهای پیام/