رفتار علمی چیست؟

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، تولید و توسعه علم و فناوری در جوامع در حال توسعه‌ای مانند ایران که علم و فناوری به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بصورت قوی و دامنه داری نهادینه نشده است، در گرو توسعه و تقویت روزافزون اخلاق در حوزه‌های مختلف علم و فناوری است؛ بنابراین باید آداب و اخلاق این حیطه نیز به مانند روش‌ها و مهارت‌های تخصصی علمی و فناورانه، تعریف شود.

از این رو آمنه صدیقیان بیدگلی (عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) در مقاله‌ای با عنوان «رفتار علمی» به تبیین این موضوع پرداخته است.

هدف این پژوهش شناسایی و دسته‌‏بندی شاخص‌‏ها و مصداق‌‏های رفتار علمی دانشجویان است. 

* چیستی رفتار علمی

در مورد «رفتار علمي» پژوهش‌های اندكی صورت گرفته است. اين اصطلاح پيشتر در حوزه «هوش مصنوعی» و باهدف الگو گرفتن از شيوه تفكر و رفتار پژوهشگران برای ايجاد سامانه‌های خبره مورد بحث قرار گرفته است. يكی از منابعی كه به طور مشخص اصطلاح «رفتار علمی» را بكار گرفته است مقاله شراگر و لانگلی ( 1990) است.

آن‌ها دو شاخص«رفتار علمی» را مورد توجه قرار دادند: 1: ساختارهای دانش و 2: فرايندها/ فعاليت‌ها و تأكيد نمودند كه رفتار علمی شامل مواردی بيش از دو دسته فوق می‌شود. اما به دليل عدم كاربرد در حوزه هوش مصنوعی از مطرح نمودن آن‌ها خودداری کرده‌اند.

آن‌ها در ادامه برای درک جنبه‌های بيشتری از سازه رفتار علمی، برخی مفاهيم مرتبط با آن مانند ويژگی خود علم، رفتار علمی بهنجار، ويژگی‌ها/خصوصيات دانشمندان، بهره‌وری دانشمندان، و فرايند روش علمی را مورد جستجو قرارداد. 

*رفتار علمی امری اکتسابی 

از نظر بیدگلی رفتار علمی امری اکتسابی است و با مطالعه، تعامل و تجربه شکل می‌گیرد. بخش قابل توجهی از رفاه جوامع اجتماعی متاثر از دستاورد‌های مبتنی بر استفاده از یافته‌های علمی است. مجموع ویژگی‌های فکری و رفتاری پژوهشگران که هنگام استفاده از ساختار‌های دانش و با هدف حل مسائل علمی و دانش افزایی به شکل فعالیت یا فرایند‌ها نمود می‌یابد «رفتار علمی» نامیده می‌شود.

در این پژوهش آمده است: مرتن، سال ۱۹۴۲ درصدد برآمد تا تصویر مشخصی از رفتار دانشمندان در تحقیقات علمی و دانشگاهی نشان دهد. به زعم وی نهاد علم واجد مجموعه مشخصی از هنجار‌ها و ارزش‌هاست که بنا به هدف اصلی علم، یعنی توسعه دانش تایید می‌شوند، مشروعیت می‌یابند و از طریق نظام پاداش و مجازات تقویت یا تضعیف می‌شوند.

به نظر اندیشمند دیگر، رزنیک، اخلاق همان معیار‌های رفتار اخلاقی یا هنجار‌های اجتماعی هستند که رفتار‌های انسانی را تجویز، تشویق و هدایت می‌کنند. از نظر او، معیار‌های رفتار اخلاقی، مبین رفتار‌های واقعی افراد نیستند، برای اینکه مردم غالبا در سطح گسترده‌ای از معیار‌های رفتار مقبول و توصیه شده اجتماعی تخطی می‌کنند.

به نظر رزنیک، اخلاق مشتمل بر معیار‌های رفتاری است که بر رفتار افرادی که یک شغل یا نقش حرفه‌ای را ایفا می‌کنند، ناظر است و شخصی که وارد یک حرفه می‌شود متعهد به اقتداء به یک سلسله وظایف و تکالیف اخلاقی است.

رزنیک استدلال می‌کند که این تعهد در افراد حرفه‌ای ایجاد می‌شود برای اینکه جامعه به آنها در خصوص تدارک و ارائه کالا‌ها و خدمات ارزشمند و مطلوب اعتماد می‌کند. کالا‌ها و خدمات تهیه نمی‌شوند مگر اینکه رفتار افراد حرفه‌ای، منطبق بر معیار‌های اخلاقی و حرفه‌ای خاصی باشد؛ بنابراین، آن دسته از افراد حرفه‌ای که در این امر کوتاهی نمایند در واقع به اعتماد عمومی خیانت می‌کنند.

* اخلاق حرفه‌ای 

رزنیک با تلقی علم به مثابه حرفه‌ای که دارای اخلاق حرفه‌ای خاص خود است، دوازده اصل یا معیار برای رفتار اخلاقی در عرصه علم و فناوری توصیه کرده است.

هنجار‌های رزنیکی بیشتر بر رفتار‌های علمی متمرکز بوده و از شمول کمتری برخوردارند. تولید علمی به منزله‌ نوعی از رفتار علمی در زمره‌ی اهداف علمی قرار می‌گیرد که اصول و استاندارد‌های رفتاری، به مثابه راهنما‌های رفتار، بر آن حاکم است. چنانچه علم خود را با این ایده آل‌ها مطابقت دهد، عملکرد بهتری خواهد داشت. با وجود این که تفاوت‌های مهمی بین علوم و رشته‌های مختلف آن وجود دارد، اما آنها از لحاظ اهداف و معیار‌های حرفه‌ای مشترک که همان پیشرفت دانش است با هم مشارکت دارند.

* رفتار‌های علمی دانشجویان در ایران

این ویژگی‌های مشترک پایه و اساس استاندارد‌های کلی رفتار در همه‌ی علوم را فراهم می‌کنند. اصول و استاندارد‌های مورد نظر رزنیک عبارتند از: صداقت، وسعت نظر، آزادی، دقت، اعتبار وپاداش، تربیت، مسئولیت اجتماعی، قانونمندی، فرصت، احترام به موضوعات، کارایی، احترام متقابل، درستکاری.

در پژوهشی با روش کمی و تکنیک پیمایشی با عنوان «ابعاد فرهنگی و اجتماعی کلاس درس»که در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در سال ۱۳۹۴ انجام شد «رفتار‌های علمی دانشجویان» بررسی شد.

جامعه آماری پژوهش «دانشجویان دانشگاه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در ترم پاییز سال تحصیلی ۱۳۹۳-۱۳۹۴» و ۶۵۱۵۲۴ نفر بودند.

جمعیت نمونه مورد نظر این پژوهش با استفاده از فرمول کوکران و محاسبه d =. /۰۲ نمونه ۲۳۹۰ نفر محاسبه شده و با افزایش، ۲۵۰۰ نفر در نظر گرفته شد.

شیوه نمونه گیری بر اساس «شاخص نسبت دانشجو به استاد» است. در این پژوهش در نهایت ۱۵ دانشگاه در ۱۱ شهر کشور به تصادف برگزیده شدند، که عبارتند از: 
 تهران (دانشگاه تهران، شهید بهشتی، صنعتی امیرکبیر، علامه طباطبایی)، یاسوج، تبریز، همدان، قائنات، شیراز، بروجرد، سیستان بلوچستان، گلستان، اردکان، جیرفت.

* دانشجویان نیازمند تعاریف دقیق‌تری از اخلاق و رفتار علمی هستند

در این پژوهش رفتار‌های علمی دانشجویان در قالب طیف ۱۲ گانه زرنیک و با ۳۱ گویه طیف لیکرت مورد بررسی قرار گرفته است و نتایج به تفصیل شاخص‌ها بررسی شده است.

پاسخ‌های دانشجویان در شاخص نشان می‌دهد که حدود نیمی رفتار‌های خود را علمی و نیمی بینابین علمی و غیر علمی تعریف می‌کنند. در بررسی میانگین‌های گویه‌ها دیده می‌شود که در فاصله ۰-۵ کمترین میانگین به دست آمده ۱.۹ و بالاترین آن ۳.۸ است.

 کمترین میانگین (۱.۹) به این گویه باز می‌گردد که «اگر احساس کنم برای پیشرفت کارم باید حق دانشجوی دیگری را پایمال کنم این کار را می‌کنم»، همچنین مسئولیت اجتماعی بعد دیگری است که کمترین میانگین‌ها را کسب کرده است.

«یک دانشجو باید به درس و تحقیق خود برسد و لزومی ندارد در حل مشکلات اجتماعی کمک کند»، میانگین ۲.۲ به دست آمده است که از کمترین میانگین هاست.

عدم توجه به وظایف اجتماعی با گویه دیگری «چقدر در سازمان‌ها و انجمن‌های علمی، فرهنگی یا هنری مربوط به رشتة خود عضو هستید؟» با همین میانگین نیز تاکید می‌گردد.

در برابر بیشترین میانگین (۳.۹) به این دو گویه باز می‌گردد که «چقدر حاضرید در انتقال تجارب و یادگیری به سایر دانشجویان کمک کنید؟» و «آیا جزوه‌های درسی خود را به دوستانتان می‌دهید؟» همچنین «در روند تحقیقم سعی می‌کنم به وسایل کارم (آزمایشگاه، کارگاه، حیوانات، کامپیوتر و کتاب و...) صدمه بی دلیل نزنم.» اعتبار ۳.۸ را کسب کرده است.

* هستی‌شناسی رفتار علمی نيازمند پژوهش مداوم 

در جمع‌بندی این مقاله آمده است که هستی‌شناسی رفتار علمی نيازمند پژوهش مداوم است. پژوهش‌های بعدی می‌تواند به عملياتی نمودن شاخص‌های شناسايی شده در اين پژوهش بپردازد.

بررسی و تحليل متون مربوط به رفتار دانشجویان نشان داد كه مفاهيم زيادی به عنوان نشانه علمی بودن رفتار آنان مطرح است. اين مفاهيم، به نظر پژوهشگر مقاله، در پنج بعد/ شاخص ساختار دانش، شخصيت علمی، نگرش علمی، فعاليت/ فرايند علمی، و هنجار علمی قابل دسته‌بندی است. اين پنج شاخص از يك چرخه برخوردارند و به طور تعاملی بر همديگر تأثير مي‌گذارند. تأثير اين شاخص‌ها تا حد زيادی منطبق با نظريه رفتار مستدل و رفتار برنامه‌ریزی است. 

در نهایت اینکه به گمان پژوهشگر این مقاله دانشجویان نیازمند تعریف و آموزش دقیق‌تری دررابطه با مفاهیمی، چون اخلاق و رفتار علمی و دایره شمول آن‌ها و نیز ایمان‌مندی به اینگونه امور هستند و چه بسا که این نیاز به اساتیدی که تعریف کنندگان بسیاری از این قواعد نیز هستند، بازگردد.