کنکاشی در محتوای معماری خانه اسلامی از دیدگاه قرآن کریم

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمدرضا بمانیان (عضو هیئت علمی گروه معماری، دانشیار معماری، دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس) و همکارانش در مقاله‌ای با عنوان «کنکاشی در محتوای معماری خانه اسلامی از دیدگاه قرآن کریم» به بررسی مفاهیم مربوط به خانه در قرآن، می‌پردازند.

به گزارش آنا، این پژوهش معطوف به مفهوم خانه از دیدگاه اسلامی در شناخت محتوا و عینیت خانه از دیدگاه اسلام براساس متن قرآن است. از این رو نگارندگان در این پژوهش با بررسی مطالب و آموزه‌های اسلامی مرتبط با آیات قرآنی و تفاسیر آن، نسبت‌ها و موقعیت‌های نظری مبحث خانه را مورد بررسی قرار داده‌اند و معیار‌های محتوایی خانه را از دیدگاه اسلام بیان می‌کنند.

پژوهشگران براساس این پژوهش بر این عقیده‌اند که متن قرآن درباره معماری شاخصه‌هایی را پیش می‌کشد که خانه را در حوزه‌های تک بنا تا مجموعه شهری پوشش می‌دهد و نقش خانه و انسان را در توده‌های انسانی و توده‌های کالبدی تشریح می‌کند.

پژوهشگران بر این عقیده‌اند، می‌توان کالبد خانه اسلامی را براساس محتوای اسلامی برگرفته از متن آیات قرآن کریم، ترسیم کرده و معیار‌هایی مانند امنیت، تعادل، طهارت، ساحت‌مندی معنایی و همپیوندی با طبیعت را نیز به‌عنوان شاخصه‌های معماری خانه براساس آیات قرآن کریم مطرح نمود.

* مسکن در قرآن کریم

در این مقاله آمده است: خانه یکی از بروز‌های معماری اسلامی است و در قرآن در قالب کلماتی مانند بیت، دار، مسکن و مانند آن مورد اشاره قرار گرفته است.

پژوهشگران در این مقاله بر این باورند، قرآن کریم، دارای آموزه‌هایی در این موضوع است که می‌تواند در زمینه معماری خانه اسلامی، راهگشا باشد. از این‌رو نگارندگان با توجه به اهمیت این موضوع مفاهیم یاد شده را تشریح می‌کنند تا به چهارچوب نظری در این زمینه دست یابند. 

* محتوا و مقصود معماری اسلامی

نویسندگان در این مقاله با ارجاع به این جمله که «عمل معماری نوعی پرستش است »(الحج، آیه ۲۶) می‌نویسند: انجام معماری و مفهوم طاعت متناظر می‌شوند و معماری، محلی برای فعالیت مشترک تمامی اعمال مسلمین، عبادت، می‌شود؛ لذا معماری در این بینش جهان کوچکی را فراهم می‌آورد که آینه‌ای است از جامعه، تمدن و فرهنگ اسلامی که فرم‌های مخصوص به خود را باز می‌نمایاند.

از نظر بمانیان و همکارانش اگر معماری خانه باعث دوری از یاد خدا و جایگاه انسانی باشد از ارزشی برخوردار نیست (التوبة، آیه ۲۴ و القصص، آیه ۵۸). ساخت مسکن، انتخاب زمین برای بناکردن ساختمان و شهر و نیز چگونگی دست‌یابی بشر به قوانین ساختمان سازی (الاعراف، آیه ۷۴) از سوی خدا برنامه‌ریزی می‌گردد و انتخاب مکان برای انجام معماری توسط انبیا، بر اساس نماز و عبادت است.

بنابراین، از دیدگاه ارزش‌های اسلامی، اگر انسان در خانه خویش به عصیان، خلاف، اسراف، خودنمایی و لذت‌جویی (شعراء، آیات ۱۴۹-۱۵۰)، روی آورد اگر چه در خانه‌ای با کالبدی استوار و محکم سکونت داشته باشد، زمینه¬های سقوط خویش را فراهم نموده است (سوره طه، ۱۲۸).

می‌توان چنین بیان کرد که معماری اسلامی دارای محتوا و کالبدی دائمی است و بین این دو مفهوم پیوستگی وجود دارد. محتوای معماری اسلامی مجموعه‌ای از وضعیت و نیاز‌های روحی و مادی مسلمین است. در این دیدگاه، بین سه جنبه ذهنی-روانی، فیزیکی-مادی، روحانی همخوانی وجود دارد و معماری ظرف زندگی مسلمان است.

عناصر اصلی معماری اسلامی، خدا، نظام آفرینش و انسان مسلمان هستند. این ساختار به معماری اسلامی هویت و دستورزبان واحد داده که وحدت و کثرت کالبدی معماری اسلامی، تکوین و یا تغییر صورت معماری اسلامی را با حفظ محتوای آن توجیه می‌کند. کالبد نیز با تکیه بر محتوای یاد شده، از تناسب کارکرد با کاربر، شکل گرفته و زیبایی و کارکرد یک بنا در راستای نیاز و مقدورات استفاده کنندگان است. به عبارتی فرم در معماری اسلامی پشتیبان کارکرد است.

پژوهشگران در ادامه به بررسی آیات قرآن کریم درباره خانه می‌پردازند و تلاش می‌کنند تا با دسته‌بندی به شاخص‌های کالبدی و محتوایی در معماری خانه از منظر قرآن دست یابیم.

* محتوا و کالبد در معماری خانه اسلامی

نویسندگان این مقاله با اشاره به این موضوع که جهان ماده، تجلی ذات الهی است، می‌نویسند: آنچه ماده را دارای هویتی فراتر از کیفیت خاکی آن می‌کند، مفهوم روحانی آنست و همه مواد شأنیت و قابلیت نزول روحانی را دارند. با این تعریف، محتوای مکان و در اینجا خانه، نیز با دین، اندیشه و جهان بینی کاربران آن تناسب دارد؛ لذا یکی از اصول محتوایی خانه در اسلام، تناسب آن با آموزه‌های قرآن، به عنوان متن اساسی، است. از دیدگاه قرآن، خانه دارای محتوا و کالبد بخصوصی است و نگارندگان تلاش می‌کنند تا این دو لایه سازنده خانه اسلامی را بررسی کنند.

* شاخص‌های محتوایی مسکن

در این پژوهش با اشاره به آیاتی از قرآن که محتوای مشخص خانه اسلامی را به تصویر می‌کشند، آمده است: خانه در آیات، به دو صورت؛ خانه منفرد و مجموعه‌ای از خانه‌ها، مورد اشاره قرار گرفته است. در میان اشاره‌های متعدد به خانه، که برخی از آیات سلبی و یا ایجابی هستند، نکات و توصیفاتی مفید در تشریح خانه آرمانی وجود دارد. شاخصه‌هایی معماری خانه متعدد و نگارندگان آنها را تحت سرفصل‌هایی مانند طهارت، قرب و. تنظیم کرده‌اند.

نویسندگان در ادامه برخی از ویژگی‌های خانه اسلامی را به شرح ذیل معرفی می‌کنند:

طهارت در خانه

طهارت خانه، در دو بعد پاکی روح (انفال آیه ۱۱) و پاکی جسمی تعریف می‌شود و مسلمین در تمام پهنه و اندام‌های خانه این مولفه را به عنوان یک اصل رفتاری دینی، رعایت می‌کنند.

قرب در خانه

قرب، به معنای نزدیک شدن، مفهومی است، چه در معنای مادی و چه معنوی، که نشانه حرکت به سمت مشخص است. قرب در ساحت معنا، با واژگانی مانند سکون، اندیشیدن و تفکر، مهاجرت معنایی (نساء، آیه ۱۰۰)، هم معنا می‌شود و اینجا قرب با مفاهیمی مانند مرکزیت و وحدت، قیام و حرکت جوهری، هم زمینه است.

ساحت‌های خانه

انسان به‌عنوان عامل در فضای معماری خانه و شهر در دو نقش معمار و سازنده بنا و نیز بازیگر اصلی مفاهیم شهری تلقی می‌شود و از این‌رو خانه و شهر به مجموعه‌ای از رفتار‌های مکانی تبدیل می‌شود که محوریت آن را تجربیات معنوی تشکیل می‌دهد.

خانه اسلامی دارای سه ساحت جمعی، بین خانوادگی و فردی است؛ لذا محرمیت و عدم ورود ناگهانی غریبه (بقره، آیه ۱۸۹)، مهمان‌پذیری خانه و فضای تعامل با غریبه‌ها، ایجاد فضای هم‌نشینی بین اعضای خانواده و نیز فضای خلوت برای هر فرد براساس نیاز‌های وی در خانه لحاظ می‌شود. هر عضو خانواده حق دارد براساس روند رشد و میل به کسب استقلال شخصیتی، دارای فضای مخصوص به خود در خانه، باشد.

نیازشناسی کاربر، طبقه‌بندی کاربران براساس نیاز‌ها و خصوصی-عمومی بودن، توجه به نیاز‌های واقعی مصرف‌کننده، شناخت عالمانه، عاقلانه و عارفانه فضا و طراحی مناسب و مطلوب همه جانبه بودن و تفکیک فضا‌های خانه براساس نیاز‌های مسلمان، از جمله اصول برگرفته از این مطلب هستند.

* بحث و نتیجه گیری

در جمع بندی این پژوهش آمده است: متن آسمانی قرآن کریم حاوی دستورات و اشارات محکمی در تمامی حوزه‌های زیست مسلمین است؛ از این رو می‌توان در حالت کلی چنین دریافت که قرآن حاوی اصولی در تنظیم روند و هدف ساخت خانه اسلامی است که طرح‌ریزی سکونت‌گاه اسلامی را ممکن می‌سازد. این اصول دارای ابعاد توصیه‌ای و الزامی است که معمار مسلمان با تکیه بر آن، چون مفسری کالبد مناسب آن را پدید می‌آورد. این مطلب نشان‌دهنده بی‌زمانی و بی‌مکانی و عدم وابستگی این معیار‌ها به جغرافیا و شرایط خاص است. به عبارتی دیگر این اصول را می‌توان نوعی سنت در معماری اسلامی قلمداد نمود.

نویسندگان این مقاله تلاش کرده‌اند تا با کنکاش در آیات قرآن، گوشه‌هایی از دیدگاه کلام وحی را در رابطه با مفاهیم معماری خانه بیابند؛ از این رو با جستجوی آیات، شاخص‌هایی در زمینه معماری و نیز معماری خانه ترسیم کرده‌اند.

نویسندگان این مقاله بر این عقیده‌اند که معماری خانه اسلامی دو ساحت معنوی و مادی را با رویکردی مبتنی بر مفاهیمی اساسی در خود دارد. معیار‌های محتوایی و کالبدی خانه از دیدگاه قرآن، در خانه‌های منفرد، محله‌ها و شهر جاری و ساری است.

بمانیان و همکارانش تلاش می‌کنند تا کارکرد‌های کالبدی متناسبی را براساس معیار‌های محتوایی فوق، بیان کنند. بی شک، بهره‌گیری از آیات جهت ترسیم کالبد در این چند کارکرد محدود نبوده و علاوه بر آن می‌تواند در سطح پیشنهاد الگو و ضابطه نیز مطرح گردد.

براساس نتایح این پژوهش می‌توان توضیح داد که کالبد خانه اسلامی می‌تواند با محتوای اسلامی آن تناسب داشته باشد و معیار‌هایی مانند امنیت، تعادل، طهارت، ساحت‌مندی معنایی و هم‌پیوندی با طبیعت را نیز به‌عنوان شاخصه‌های معماری خانه براساس آیات قرآن کریم مطرح کرد.