عبرت‌های بیمارستان گاندی و آتش

خبرگزاری علم و فناوری آنا- *محمدرضا اسلامی؛ حسب اتفاق، سانحه آتش سوزی در بیمارستان گاندی چند روز پس از سالگرد پلاسکو اتفاق افتاد. سازه فولادی و نمادین پلاسکو پس از تحمل چندین ساعت حرارت سرانجام کمر خم کرد و فروریخت و در ویرانه های آن جان چندین تن از آتش نشانان تلاشگر تهران هم بر باد رفت. سی دی ماه سالگرد پلاسکو بود و تنها 5 روز بعد، سانحه بیمارستان گاندی رخ داد. ذکر چند نکته درباره این اتفاق ضروری است: به محض اینکه نام ژاپن شنیده می شود بسیاری از افراد به یاد «زلزله» و تلاشهای پژوهشگران ژاپنی برای سازه های مقاوم در برابر زلزله می افتند. ولی عجیب است که در کشور ما گفته نمی شود که ژاپنی ها از همان سالی که «کار جدی» بر روی زلزله را شروع کردند یعنی سال 1923 کار جدی بر روی مساله آتش را هم آغاز کرده اند.

در ایران، ما ژاپن را با موضوع زلزله می شناسیم ولی با موضوع آتش نمی شناسیم. چرا؟ سیلی اول و جدی ای که تمدن نوین ژاپنی از زلزله خورد مربوط می شود به زلزله 1923 کانتو (در توکیو) که باعث یک تراژدی حیرت آور در پایتخت ژاپن شد. 

متاسفانه زمان رخداد این زلزله نزدیک به ظهر بود (ساعت ۱۱ و ۵۸ دقیقه) یعنی وقتی که مادران ژاپنی عموما در حال آماده کردن ناهار بودند. زلزله رخ داد و وجود آتش آشپزخانه ها در منازل باعث شد که فقط چند ساعت پس از زلزله، شعله های آتش در خیابانها و کوچه های مختلف ژاپن زبانه بکشد. شهروندانِ وحشت زده از دود و آتش و ویرانی، سراسیمه شروع به فرار از آتش کردند و در فضاهای باز (مثل پارکها) پناه گرفتند، ولی غافل از اینکه باد دارد آتشِ نقاط مختلف را به هم می رساند. 

این اتفاق باعث شد که شهروندانِ بی خبر از سرعت حرکت آتش، در پارکها در محاصره آتش قرار بگیرند... و تصاویر وحشتناکی از پخته شدن و کشته شدن گروه‌های چندهزار نفره شهروندان توکیو از آن روز حکایتِ تلخِ خاطره ژاپن از آتشِ بعد از زلزله است. 

پس از پلاسکو، بیمارستان گاندی سومین سازه بلندمرتبه ای است که طی این سالها به دلیل سهل انگاری در عملیات عمرانی می سوزد.  

برج هتل آسمان شیراز درعبرت مجاورت خیابان زند، چهار سال پیش در حین عملیات ساخت، آتش گرفت. چرا؟ چون مذاب جوشکاری طبقات بالا بر روی انبار وسایل زیرزمین می ریخت و شروع آتش در زیرزمین، تمام برج را گرفتار آتش کرد. برج رامیلا در چالوس سازه بلند دیگری بود که سه سال پیش درگیر آتش سوزی شد. سازه بلندمرتبه گاندی سومین برج بلندی است که طی این «سالهای پس از پلاسکو» درگیر آتش می شود. این ها ادامه همان بحثی است که درباره ژاپن طرح شد. آنها همانقدر که زلزله را جدی گرفته اند، مساله آتش را هم جدی گرفته اند. ولی وضعیت در ایران چگونه است؟ 
بحث آتش و سازه بحثی پیچیده است اما مسئله ای که می توان در یک یادداشت کوتاه به آن اشاره کرد، مساله تنشهای پسماند و اُفت مشخصات مکانیکی اعضای سازه پس از آتش است. به چه معنی؟

اگر بخواهیم سانحه بیمارستان گاندی یا برج آسمان شیراز را از منظر فنی مهندسی نگاه کنیم صورت مساله این است: در اثر حرارت، اعضایِ باربر سازه ای «چه میزان از مقاومت خود» را از دست داده اند؟ این سوال اگر که جدی گرفته شود «اقدامات عملی» برای مقاوم سازی را باعث می‌شود. یعنی مالک باید با بهره گیری از دانش نوین به این نتیجه برسد که سازه ای که بخشی اعضای آن در معرض حرارت بوده، آیا در زلزله آینده عملکرد مورد انتظارِ قبل از آتش سوزی را خواهد داشت.

خلاصۀ عبرتهای اصلی بیمارستان گاندی این موارد است:
مساله آتش در ایران هنوز آن قدر که باید جدی گرفته نشده است. 
در سازه های بلندمرتبه، مساله آتش اهمیت بیشتری پیدا می کند (به دلیل بزرگای بارها نیروها و پیچیدگی فرآیند خرابی)
ارزیایی «مقاومتِ از دست رفته» پس از آتش، یک اقدام ضروری است که باید توسط مجموعه های تخصصی (و نه نمایشی) صورت پذیرد تا احتمال آسیب به سازه در زلزله های آتی پیش بینی شود.

*پژوهشگر و مدرس رفتار سازه‌ها در آتش