نقدی بر مسئولیت اجتماعی علم و دانشگاه

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، قواعد روش‌شناختی حاکم بر پارادایم‌های علم و اهمیت ورود ارزش‌ها و اخلاقیات در آن‌ها از موضوعات مورد بحث مسئولیت اجتماعی علم به شمار می‌رود. به طور کلی مسئولیت اجتماعی علم عبارت است از مبانی روش‌شناختی و ارزش شناختی هر حوزه از علم که تعهد نسبت به این مبانی به عنوان مسئولیت اجتماعی عالمان آن علم شناخته می‌شود.

در همین رابطه غلام‌رضا ذاکرصالحی (استاد مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی) در همایش «مسئولیت اجتماعی علم و نقش انجمن‌های علمی» مقاله‌ای ارائه کرده است با عنوان «نقدی بر مسئولیت اجتماعی علم و دانشگاه» که در ادامه چکیده‌ای از آن ارائه می‌شود.

* علم تا قبل از انقلاب صنعتی ماهیتی رازآلود داشت

از نظر ذاکرصالحی علم تا قبل از انقلاب صنعتی ماهیتی رازآلود داشت و نتیجه آن شکل‌گیری نوعی الیگارشی علمی بود. ازقرن ۱۳ تا اوائل قرن 19 میلادی بیشتر دانشگاه‌ها در مغرب زمین تلاش کردند طیف وسیع‌تری را مخاطب خود قراردهند، اما هنوز دانشگاه درانحصار طبقات بالا بود.

با تاسیس دانشگاه برلین در ۱۸۱۰ و خروج نهاد علم از سیطره‌ کلیسا این شعاع خدمت اندکی وسیع‌تر شده و از انحصار طبقات خاص بیرون آمد. اکنون با گسترش دانشگاه‌ها‌ی مدرن و توده‌ای شدن آموزش عالی، آموزش یک کالای عمومی و در اختیار همه است. علم جدید خصلتی انعکاسی و توزیع یافته دارد. اصلی‌ترین نهاد علم یعنی دانشگاه واجد سرمایه دانشی است که به نحو سیستماتیک فراهم آمده و معتبر و موثق است.

* آوردگاه‌ ایفا‌ی مسئولیت اجتماعی دانشگاه «آموزش» است

این سرمایه منحصربه‌فرد موجب می‌شود ایده‌ ایفای مسئولیت اجتماعی برای این نهاد موجه شود. نهاد علم نیز که از طریق پژوهش این سرمایه را به بلوغ رسانده تلاش می‌کند از طریق آموزش آن را به جریان انداخته و به مردم و طالبان علم انتقال دهد؛ بنابراین آوردگاه‌ ایفا‌ی مسئولیت اجتماعی دانشگاه «آموزش» است.

این استاد مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی با اشاره به این موضوع که آموزش باید با کیفیت و در دسترس باشد، نوشت: درصورتی که‌ این آموزش با کیفیت و در دسترس باشد این کارکرد به خوبی ایفا شده است. فراموش نکنیم هرخانواده، فرهیخته‌ترین عضو خود را به دانشگاه‌ می‌فرستد و استادان هرروز با فشرده‌ای از بهترین جوانان کشور گفت‌وگو و میراث علمی و فرهنگی را به نسل جدید منتقل می‌کنند. آن‌ها را با جدیدترین دستاورد‌های تخصصی جهان آشنا و سنت‌ها وشیوه‌های رایج را نقد می‌کنند.

* ایده مسئولیت اجتماعی علمی  یک اختراع جدید نیست

در دانشگاه‌ها درباره آسیب‌ها بحث می‌شود و شیوه‌های پژوهش معرفی می‌‍شوند. شاید این مهم‌ترین جلوه از ایفای مسئولیت اجتماعی باشد. ایده مسئولیت اجتماعی علمی یک اختراع جدید نیست. دانشگاه‌های پاریس و بلونیا در ابتدای قرن ۱۳ و جندی شاپور در ۱۷۵۵ سال پیش نیز با جامعه محلی خود ارتباط داشته‌اند.

هارولد شاپیرو رئیس اسبق دانشگاه کالیفرنیا و نویسنده کتاب آموزش عالی و جامعه در مقدمه کتاب خود توضیح  می‌دهد که منظورشان دانشگاه‌ها‌ی پژوهشی امریکا دردهه ۸۰ و ۹۰ میلادی است. درکبوک وهمکارانش نیز درکتاب مسئولیت اجتماعی دانشگاه تذکر مشابهی داده‌اند. اما هنگامی که این آثار پس از چهار دهه در اختیار مخاطب فارسی زبان قرار می‌گیرد به‌ یک تب و مد و یک نسخه و تجویز عام تبدیل می‌شود.

* دانشگاه ایرانی نهالی نوپاست که فقط ۸۹ سال قدمت دارد

از نظر ذاکرصالحی این نویسندگان، مسئولیت اجتماعی دانشگاه‌های برج عاج نشین آن دوران(۱۹۸۰) را بصورت امری جدا افتاده از آموزش نخواسته‌اند؛ چرا که تقویت عنصر تعلیم و تربیت چیزی جز تقویت زیرساخت مسئولیت اجتماعی نیست. پوپولیستی کردن مسئولیت اجتماعی نهاد علم خدمتی به این نهاد نیست. نه از نوع ایزویی کردن و استاندارد کردن آن و نه از نوع تبلیغاتی آن. این موارد غالبا خدمت به رقبای دانشگاه است.

ذاکرصالحی در نهایت با اشاره به این موضوع که دانشگاه ایرانی نهالی نوپاست که تنها ۸۹ سال قدمت دارد، می‌نویسد: کارکرد‌های پنهان آموزش از کارکردها‌ی آشکار آن قوی‌تراست، عموم دانشگاه‌های ایرانی هنوز در برخی رشته‌ها به جریانات اصلی و قوی علم نپیوسته‌اند، بار کردن نقش‌های متعدد و متعارض بر این نهاد، شلیک کردن ناخواسته به سوی اطاق شیشه‌ای دانشگاه و تیر خلاص بر پیکره نحیف آن است.

* باید نهاد علم تقویت شود

ذاکرصالحی یادآوری می‌کند که باید نهاد علم را در ماموریت‌های اصلی‌اش یعنی پژوهش و آموزش تقویت کنیم. دانشگاه معتبر و قوی با دانش موثق نیاز داریم تا جامعه بتواند به آن تکیه کند. یادمان نرفته است در ایام بحرانی پاندمی کووید ۱۹ مردم ازدانشگاهیان می‌پرسیدند بالاخره واکسن تزریق کنیم یا خیر؟

آن‌ها به شرکت‌های دانش‌بنیان و داروسازان و داروفروشان اعتماد نداشتند و می‌خواستند بر دیوارمحکم‌تر‌ی تکیه کنند. فراموش نکنیم مجهز کردن جوانان به تفکرعلمی و نقد و قدرت رهبری و تلفیق کنندگی جریانات دانش، کنشی حاشیه‌ای نیست؛ بلکه اثرات رادیکالی بر تحولات اجتماعی دارد.