شغل معلمی امتداد وظیفه مادری است/ نقش زنان در رشد علمی کشور + فیلم

گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ ایرانیان سالروز ولادت شخصیت بسیار مورد احترام جهان اسلام و دختر پیامبر اسلام حضرت فاطمه زهرا (س) را در حالی هر ساله جشن می‌گیرند که در جمهوری اسلامی ایران مصادف با روز مادر و زن نیز هست.

حضرت فاطمه بالاتر از همه زنان عالم از اول تا آخرین آنهاست. حضرت فاطمه زهرا (س) در بیستم جمادی الثانی پنج سال پس از وحی پیامبر از جبرئیل فرشته در مکه به دنیا آمد و ایرانیان سالگرد تولد او را مصادف با روز مادر جشن می‌گیرند تا به مقام و شخصیت زن احترام بگذارند.

فاطمه زهرا (س) بانوی پیشرو همه زنان جهان است. ایشان بانویی هستند که در سنین جوانی و در طول عمر کوتاه خود به حکمت و علم و درجات عالی معنوی دست یافت و به مقامی معادل مقام انبیا و دوستان خدا رسید.

فاطمه زهرا (س) درحقیقت طلوعی تابناک است که از آن خورشید امامت و ولایت و نبی هود می‌درخشد و همان آسمان بلندی است که ستارگان نورانی ولایت در دامان او نهاده شده است، حال به مناسبت ولادت حضرت فاطمه زهرا (س) و روز زن درصدد برآمدیم تا با یکی از زنان علمی کشور گفت‌وگو کنیم و دستاورد‌های علمی و اجتماعی، چالش‌ها و مشکلات و راهکار‌های مهم برای رسیدن به موفقیت او را جویا شویم.

مشروح گفت‌وگوی تفصیلی خبرنگار گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم وفناوری آنا با فهیمه مخبر دزفولی رئیس دانشکده ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات به شرح زیر است؛

آنا: چه دستاورد‌های علمی‌ای در طول این سال‌ها داشته‌اید؟

مخبر دزفولی: میلاد بانوی بزرگ اسلام حضرت فاطمه زهرا (س) که در علم و عمل الگوی درست و کاملی از زن مسلمان است را خدمت هموطنان عزیزم به‌خصوص دانشگاهیان محترم تبریک عرض می‌کنم. پاسخ به این پرسش دشوار است. دستاوردی اگر داشته باشم باید دیگران در مورد آن سخن بگویند. بیش از ۲۰ سال است که در حوزه تمدن اسلامی فعالیت آموزشی و پژوهشی دارم.

همچنین مقالات و کتاب‌هایی تألیف و ترجمه کرده ام. بیش از ۱۵-۱۶ سال در ایران در مقاطع ارشد و دکتری و نزدیک به ۴-۵ سال در انگلستان در دانشگاه کمبریج و کالج اسلامی لندن تدریس کرده ام و یک دوره پسادکتری هم در  انگلستان گذرانده‌ام.

در حوزه شغلی اگر معلم خوبی بوده باشم و در تربیت نسل جدیدی که وارد دانشگاه‌ها و بعد‌ها وارد جامعه می‌شوند، نقشی داشته‌ام، آن را مهمترین دستاورد علمی خود می‌دانم. متأسفانه در سال‌های اخیر نسبت به بخش آموزش و تعلیم در دانشگاه‌ها اجحاف شده است و عملاً جهت‌دهی دانشگاه‌ها به سمت درآمدزایی، پژوهش و نوشتن مقالات و کتاب‌ها پیش رفته است.

به‌تدریج جامعه دانشگاهی ما به سمتی پیش می‌رود که استادان و دانشجویان نوشتن مقاله و کتاب را به هر قیمتی در اولویت قرار می‌دهند. در حالی که وظیفه اصلی ما به عنوان معلم، آموزش است و تربیت دانشجو از  طریق تعلیم است. اگر بخواهیم تأثیری بر دانشجو داشته باشیم، ابتدا باید آموزش درستی به دانشجویان ارائه دهیم و در کنار آموزش بتوانیم از نظر تربیتی هم تأثیرگذار باشیم؛ بنابراین گاه خیلی متاسف می‌شوم که چرا باید دانشگاه‌های ما به طرف مقاصدی صرفاً اقتصادی بروند.

این موضوعات به حدی بزرگ شده است که آموزش را تحت الشعاع قرار داده است. احتمالا نسل ما جزو آخرین نسل‌هایی بود که با استاد پرورش پیدا کردیم؛ در واقع، استادان ما شاگردپرور بودند. شخصیت و رفتار استادان نقش اساسی در پرورش دانشجو دارد. استادان ما از نظر علمی و شخصیتی بزرگ بودند و  فرصت برای تمرکز کافی روی دانشجو داشتند، تکالیف  و نوشته‌ها را می‌خواندند و آموزش می‌دادند.

اکنون وضعیت به‌گونه‌ای است که شاخصه ارزیابی استادان فقط مقاله و پژوهش است؛ ارزش معلمی نادیده گرفته شده است. الان استادی که مشفقانه عمر خود را صرف آموزش دانشجویان می کند، نمی‌تواند مانند استادانی که صرفاً به نوشتن مقاله می‌پردازند، ارتقا پیدا کند.

استادی که مقاله و رساله بخواند، برای کلاس آمادگی داشته باشد، کتاب بخواند و با مطالعه سر کلاس حاضر شود، عملا نمی‌تواند سالیانه ۵ تا ۶ مقاله ISI بنویسد و  به ویژه در حوزه علوم انسانی اصلاً امکان‌پذیر نیست. بزرگترین دستاورد هر استاد و معلمی پرورش انسان‌هایی است که بتوانند در کنار تخصص علمی، مقید به اخلاق علمی و اجتماعی و برای جامعه مفید باشند.

آنا: بزرگترین دستاورد علمی و اجتماعی شما به عنوان یکی از زنان علمی کشور چیست؟

مخبر دزفولی: علاوه بر تمرکز بر تدریس مفید، آثار مکتوب اعم از نگارش مقالات علمی پژوهشی، تالیف و ترجمه کتاب و شرکت در کنفرانس‌های علمی بین‌المللی را در کارنامه ام دارم. مقالاتی در دانشگاه پرینستون، دانشگاه کمبریج و سواز لندن ارائه کرده ام،  همچنین در آلمان، امارات و ترکیه هم مقالاتی را ارائه کرده ام؛ اما اگر معلم خوبی نباشم، هیچکدام ارزشی ندارد.

آنچه مرا راضی می‌کند، حسی است که به عنوان معلم و استاد دارم، به‌ویژه زمانی‌که برای دانشجویان دکتری تدریس می‌کنم، زیرا به این موضوع واقفم که آن‌ها در آینده کشور نقش مؤثری خواهند داشت.

آنا: چه چیزی باعث شده که شما در زندگی و رسیدن به این نقطه انگیزه بگیرید؟

مخبر دزفولی: شوق دانشجویی و دانش‌اندوزی در ذات بشر است؛ اما برای من که در یک خانواده عالم بزرگ شدم و پدرم از علمای بزرگ خوزستان بود، کمی وضعیت فرق می‌کرد. پدرم در علم و عمل برایمان الگو بود. ایشان ما را از کودکی به کتاب خواندن و دانش اندوزی تشویق و ترغیب می‌کردند. فکر می‌کنم بخشی از این انگیزه تربیتی است و بخش دیگر این است که انسان‌ها ذاتاً دوست دارند که بدانند.

آنا: نقش زنان جامعه را در این اثرگذاری علمی چقدر مؤثر تلقی می‌کنید؟

مخبر دزفولی: پس از پیروزی انقلاب اسلامی فضای امن اجتماعی برای زن‌ها ایجاد شد و از توان و تفکر زنان در سطح بسیار وسیعی استفاده شد و این از ثمرات انقلاب اسلامی است. اگر آمار‌های واقعی را از میزان مشارکت زنان قبل و بعد از انقلاب اسلامی مقایسه کنید می‌توانید به این دستاورد عظیم برسید که زنان بعد از انقلاب چقدر توانسته اند از جهت علمی رشد کنند و مشارکت اجتماعی داشته باشند.

من از سال ۱۳۷۲ در دانشگاه تدریس کرده و از سال ١٣٨٠ عضو هیئت علمی هستم، در آن زمان  در بسیاری از دانشکده‌ها تعداد استادان خانم یک الی دو نفر بود؛ اما الان در دانشکده‌ای که حضور دارید، اکثر اعضای هیئت علمی آن، بانوان هستند.

حضور زنان در جامعه ادامه همان نقش مادری شان است و همانطور که وظیفه مادرانه خانم‌ها در خانواده زندگی‌بخش و امیدبخش است، حضورشان در جامعه با همان ویژگی‌ها  ثمربخش است. در واقع یکی از شاخصه‌های توسعه فرهنگی، وضعیت زنان در جامعه است. هر جای دنیا که بخواهند توسعه فرهنگی را بررسی کنند این موضوع را در نظر می‌گیرند.

آنا: تعداد اعضای هیئت علمی دانشگاه چه تعداد است و چند نفر خانم هستند؟

مخبر دزفولی: اعضای هیئت علمی تمام وقت ما ۸۰ نفر؛ اما تعداد استادانی که با ما به عنوان مدعو، هیئت علمی وابسته و دستیار آموزشی همکاری دارند، بالغ بر ۲۰۰ نفر است. الان آمار دقیقی نمی‌توانم ارائه کنم، اما تعداد بانوان در بین اعضای هیئت علمی بیشتر از آقایان است.

آنا: قصد دارید در آینده چه دستاورد‌های علمی دیگری داشته باشید؟

مخبر دزفولی: اقدامات پژوهشی خاصی در دستور کار قرار دارد. به فکر راه‌اندازی یک مرکز تحقیقات علوم انسانی هستیم. به نظر می‌رسد کشور در حوزه علوم انسانی خیلی عقب است و در این سال‌ها پیشرفت‌ها صرفاً در حوزه‌های علوم تجربی، مهندسی و پزشکی بوده است. متأسفانه در حوزه علوم انسانی نتوانسته ایم به آن چیزی که می‌خواهیم برسیم و در افراط و تفریط گیر کرده ایم. گروهی از افراد بر این باورند که کاملا متکی به غرب باشیم و گروه دیگر فکر می‌کنند که باید در پژوهش‌ها به خود متکی باشیم، بدون اینکه پژوهش‌های غربی را مدنظر قرار دهیم. جریان واقعی علوم انسانی قربانی شده است.

جریان واقعی علوم انسانی قربانی شده است

ما باید از دستاورد‌های علم و تمدن در تمام جهان استفاده کنیم. درواقع، این‌ها دستاورد‌های بشری است و برای آن سالیان طولانی زحمت کشیده شده است. تمدن بشری با مشارکت همه تمدن‌ها جلو رفته است و باید از تمام این دستاورد‌ها استفاده کنیم؛ اما باید عناصر خلاق را در جامعه خودمان در نظر بگیریم و سعی کنیم در برخی از شاخه‌های علوم انسانی بومی‌سازی انجام دهیم.

در حوزه علوم انسانی ارتباط بین علوم انسانی و جامعه را نتوانسته‌ایم برقرار کنیم. متاسفانه مدیران ما اغلب در هر رشته‌ای که تخصص دارند،   خود را عالم علوم انسانی هم می‌دانند؛ بنابراین احساس نیاز نمی‌کنند که برای حل یک مشکل که به علوم انسانی مربوط می‌شود به دانشگاه‌ها مراجعه کنند. در نتیجه همچنان مسائل مربوط به مسائل علوم انسانی حل‌نشده باقی مانده است.

ما دانشمند کم نداریم و در همین دانشگاه استادان بزرگی هستند که حتما حلال مشکلات هستند؛ اما کسی به آن‌ها مراجعه نمی‌کند و این مسائل را به گروه‌های آموزشی و استادان هیئت علمی متخصص در این حوزه ارجاع نمی‌دهند. یکی از مسائلی که دغدغه من بوده و هست این است که بتوانیم یک مرکز تحقیقات علوم انسانی مرتبط با جامعه و نهاد‌های سیاسی و فرهنگی  تأسیس کنیم.

آنا: مرکز تحقیقات چه زمانی قرار است راه اندازی شود؟

مخبر دزفولی: امیدوارم تا سال آینده تأسیس شود. کار تأسیس آن دشوار نیست و مسیری دارد که انجام می‌شود؛ اما  اینکه چقدر بتوانیم این ارتباط را برقرار کنیم، مهم است. گاهی نهاد‌های فرهنگی به دانشکده مراجعه کرده اند؛ اما متأسفانه این ارتباط موثر و مداوم نبوده است.

آنا: در رابطه با ترویج عدالت اجتماعی؛ شما به عنوان یک بانوی اجتماعی اعتقاد دارید چقدر به این ترویج کمک می‌کنید؟ یا به طور کلی زنان علمی جامعه کشور چقدر می‌توانند به ترویج عدالت اجتماعی کمک کنند؟

مخبر دزفولی: عدالت اجتماعی یک پدیده نظام‌مند است و باید در کل یک سیستم اعمال شود که نتایج مشخص شود؛ قطعا حضور زنان همپای مردان می‌تواند مسیر رسیدن به توسعه و عدالت اجتماعی را کوتاه کند.

در جوامع توسعه نیافته از همه توانمندی‌های خانم‌ها استفاده نمی‌شود و عملا جامعه از خلاقیت نیمی از جمعیت خود محروم می‌ماند. هر چه شرایط مشارکت خانم‌ها بهتر شود، مسیر پیشرفت آسان‌تر می‌شود.

موفقیت‌های بانوان محدود به حوزه علمی نیست بلکه در حوزه اخلاق  هم وجوهی متمایز دارند و به نظر بنده نسبت به آقایان تأثیرگذاری بیشتری دارند.

فکر می‌کنم معلمی و تدریس چه در دانشگاه و چه مقاطع دیگر امتداد وظیفه مادری است. یعنی معمولا خانم‌ها همان احساساتی را که نسبت به فرزندان خودشان دارند، نسبت به دانشجویان هم دارند. روی این نکته تأکید می‌کنم که معلمی امتداد مادری است و خانم‌ها نقش بسیار مهمی دارند.

آنا: چالش‌ها و مشکلاتی که در طول مسیر حرفه‌ای دارید، چیست؟

مخبر دزفولی: بحمدالله در مسیر تحصیل و اشتغال با مشکل چندانی روبه رو نبوده‌ام. می‌دانم برخی از خانم‌ها باید برای درس خواندن، کار کردن، موفقیت‌های شغلی بجنگند، چه در خانواده، چه در جامعه و چه در بین شبکه دوستان؛ اما، من چنین تجربه‌ای ندارم،  بلکه  این توفیق را داشتم که  در دوره کودکی و نوجوانی پدرم کاملا موافق با رشد علمی و مشوق ما بود.

هیچگاه تفاوتی بین من و برادرانم برای درس خواندن و رشد علمی و اجتماعی حس نکردم. بعد از ازدواج هم همسرم همین رفتار را دارد و هر زمان که موفقیت کوچکی نصیب بنده شود، از خودم بیشتر خوشحال می‌شود.

استادان و سپس همکاران بسیار خوبی داشتم و هیچ وقت در محیط دانشگاه احساس نکردم که به دلیل زن بودن با مشکل خاصی روبرو هستم؛ اما در خارج از کشور بسیار به این سوال پاسخ داده‌ام.

در کنفرانس‌ها، چون با حجاب شرکت می‌کنم، تعجب می‌کردند که مثلا در ایران هم یک خانم می‌تواند تا دکتری تحصیل کند.

بعد توضیح می‌دادم که در ایران خانم‌ها نه‌تنها در حوزه علوم انسانی بلکه در رشته‌هایی مثل فنی و مهندسی، که در اکثر نقاط جهان مردانه است، خانم‌های ایرانی موفق عمل می‌کنند.

متأسفانه بمباران رسانه‌های غربی اجازه نمی‌دهد که برخی از  واقعیت‌ها در جهان بازتاب داشته باشد و ما فقط مسائل منفی را می‌بینیم که در رسانه‌ها تکرار می‌شود.

بخشی به علت شیطنت و غرض‌ورزی دشمنان و برخی به دلیل کج سلیقگی‌هایی است که از جهت فرهنگی وجود دارد و در واقع  دستاویزی به دست رسانه‌های غربی می‌دهد. خانم‌ها اگر در محیط طبیعی در ایران رشد کنند و گرفتار افراد متعصب با تفکرات سنتی درباره زنان نباشند، چالش چندانی در جامعه نخواهند داشت.

آنا: چه تأثیری از حضور زنان در علم و جامعه و اقتصاد می‌بینید؟

مخبر دزفولی: نمی‌خواهم جنسیتی به این موضوع نگاه کنم؛ اما خوشحالم و خدا را شاکرم که در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که زن‌ها در کنار مرد‌ها توانسته‌اند از نظر علمی رشد کنند.‌

نمی‌توان گفت که تاثیر زن‌ها بیشتر بوده است. در بسیاری از ساحت‌های علمی که زمانی کاملا مردانه بوده، الان خانم‌ها با اقتدار کار می‌کنند و مدیران  پروژه‌های بزرگی هستند.

در بیشتر موارد مبنا شایسته‌سالاری بوده تااینکه مرد یا زن باشد. در جامعه ما هم مثل تمام جهان یک سری تبعیض‌های ناگفته وجود دارد. چیزی که در غرب به سقف شیشه‌ای معروف است. در ایران هم این مسائل وجود دارد، اما جدی نیست.

آنا: یک مقدار از زندگی شخصی خودتان بگویید که چطور با وظایف مادری، همسری توانستید چنین اثرگذاری علمی را هدایت کنید و یا توصیه‌تان برای زن‌ها چیست که چطور این قضیه را هدایت کنند؟

مخبر دزفولی: انجام وظیفه مادری با درس و کار یکی از چالش‌های اصلی پیش روی خانم‌هاست که گاه مرا در کلاس درس ناراحت می‌کند. وقتی دانشجوی مستعدی که مادر است نمی‌تواند بر درس و پژوهش تمرکز داشته باشد و اگر خدای ناکرده همسر همراهی نداشته باشد یا در محیط فرهنگی مناسبی نباشد، گاه مجبور به ترک تحصیل می‌شود.

من یک پسر و یک دختر دارم و برای هرکدام در یک مقطع سنی (تولد تا سه سالگی) دست از هر کاری کشیدم. نظرم این بود که این‌ها در این سن بسیار به من نیاز دارند و باید اولویتم بچه‌ها باشند. شاید، چون بچه‌های من  به مادربزرگ‌هایشان نزدیک نبودند و از این نعمت محروم بودم، به هر حال به صورت مقطعی، از هر فعالیتی صرف نظر کردم و بعد ادامه دادم.

زمانی که عضو هیئت علمی شده بودم و هر دو فرزندم در سن مدرسه بودند، هفته‌ای دو روز الی سه روز به دانشگاه می‌رفتم و طوری کلاس‌ها را تنظیم می‌کردم که قبل از بچه‌ها خانه باشم. خوشبختانه کار من به گونه‌ای بود که این امکان را ایجاد می‌کرد.

ادعا ندارم که کار بنده الگو است و باید دیگری انجام دهد. بنده این فرصت را داشتم که می‌توانستم در چند سال اول زندگی بچه‌ها فقط به آن‌ها رسیدگی کنم. اما شرایط افراد متفاوت است. مهم این است که مادر‌ها مدیریت کنند.

همیشه به دانشجویان دختر توصیه می‌کنم که مادر خوب باید مدیریت کند. اگر کار‌ها را مدیریت کنند، می‌توانند درس بخوانند، کار کنند و بچه داری کنند. به شرطی که بدانند چطور برنامه‌ریزی کنند. همیشه می‌گویم ما تا وقتی که مادر نشدیم هر کاری را به اختیار خودمان می‌توانیم انجام دهیم، اما وقتی مادر شدیم، اولویت ما مادری ماست.

باور من این است که اگر یک خانم عالی‌ترین مقامات علمی، سیاسی، فرهنگی و ... را به دست آورد،  اما نتواند بچه‌هایش را به‌خوبی تربیت کند، هیچ کاری نکرده است. موفقیت‌های ما به شرطی ارزش دارند که وظیفه مادری را به خوبی انجام داده باشیم.

حتی الان که بچه‌های من بزرگ شده‌اند، اگر جایی احساس کنم که نیاز آن‌ها در این است که  از وظایف اجتماعی‌ام بکاهم، شک نمی‌کنم، چون فرزندانم در اولویت  هستند.

بزرگترین دستاورد زندگی من فرزندانم هستند که بحمدالله هر دو در درس، کار  و شخصیت انسانی‌شان موفق هستند.

آنا: راهکار‌های مهم برای رسیدن به موفقیت علمی را چه می‌دانید؟

مخبر دزفولی: در موفقیت‌های علمی رعایت اخلاق علمی مهم است. ما نباید به هر قیمتی رشد کنیم. نباید از درس و دانشجو و کار درست علمی بزنیم و دنبال منافع شخصی برویم و بعد فکر کنیم موفق شدیم.

متأسفانه شرایطی در دانشگاه‌ها می‌بینیم که رشد بسیاری از افراد بادکنکی است. یعنی آدمی که جدی کار می‌کند و در واقع کار علمی را به صورت اصولی انجام می‌دهد و تدریس اصولی دارد، این موفقیت‌های ظاهری را به دست نمی‌آورد.

انعکاس فضائل اخلاقی در کلاس درس ضرورت دارد

درواقع درستکاری مانع جایزه گرفتن می‌شود. به نظر بنده در موفقیت‌های علمی، رعایت اخلاق علمی بسیار مهم است. غیر از این مسیر، هر موفقیتی باطل است.  بزرگترین جایزه علمی را هم به دست بیاوریم، اما اگر از مسیر را نادرست رفته باشیم، اول خودمان متوجه بی‌اهمیتی جایزه هستیم و بعد کسانی که می‌شناسند.

آنا: و سخن پایانی

مخبر دزفولی: در این ایام که با نام زیبا و متبرک حضرت فاطمه زهرا (س) مزین است، در فضائل اخلاقی هم پیرو حضرت زهرا باشیم و سعی کنیم این جلوه از شخصیت ایشان را در محیط کار و کلاس و مجموعه‌هایی که حضور داریم، منعکس کنیم.