از تحلیل منسوجات سنتی ژاپن تا به‌کارگیری تکنیک «شیپوری» برای تولید پارچه‌

خبرگزاری علم و فناوری آنا ـ حسین بوذری؛ پایان‌نامه دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد در دهمین جشنواره علمی، پژوهشی و فناوری فرهیختگان دانشگاه آزاد اسلامی عنوان پایان‌نامه برتر را کسب کرد.

در دهمین جشنواره علمی، پژوهشی و فناوری فرهیختگان دانشگاه آزاد اسلامی که به مناسبت هفته پژوهش و فناوری ۲۹ آذر ۱۴۰۲ در سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شد، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد غزاله اخلاقی دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد با عنوان «مطالعات منسوجات سنتی ژاپن براساس نشانه‌شناسی» با راهنمایی ابوالفضل داوودی رکن‌آبادی به‌عنوان پایان‌نامه برتر انتخاب و تجلیل شد.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد در تشریح چکیده پایان‌نامه خود در گفت‌وگو با خبرنگار آنا اظهار کرد که هدف غایی این تحقیق شناختن و شناساندن یکی از مهم‌ترین هنر‌های سنتی ژاپن است. در صورت موفقیت می‌توان از نتایج به‌دست آمده در ارتقا و تکمیل شیوه‌های چاپ و بافت پارچه‌های سنتی ایران استفاده کرد.

اخلاقی اضافه کرد: همچنین این تحقیق در طراحی لباس با رویکردی التقاطی و ترکیبی و دیدگاهی مدرن کاربرد دارد و نشانه‌شناسی نقوش پارچه‌های سنتی ژاپن نیز می‌تواند در توسعه صادرات لباس‌های سنتی کاربرد داشته باشد.

تکنیک شیبوری برای تولید پارچه‌های سنتی ژاپن

وی بیان کرد: نخستین نمونه‌های باقیمانده از پارچه‌های سنتی ژاپن پارچه‌هایی رنگ شده با تکنیک شیبوری shibori (به اواسط قرن هشتم بازمی‌گردد؛ برای ایجاد شیبوری تکنیک‌هایی وجود دارد که عموماً به سه دسته تقسیم می‌شوند: کوکچی، قید‌های چوبی محکم. موم مقاوم.)

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد تبیین کرد: مسئله اساسی در این بین، نقوشی است که در این پارچه‌ها نقش زده می‌شوند، این نقش‌ها برگرفته از فرهنگ اجتماعی ژاپن و نحوه کارکرد هریک از این پارچه‌ها در لباس‌های سنتی ژاپن است و در تحلیل و شناخت نقوش از اصول شناخته شده نشانه‌شناسی برای رهیافت به درک صحیحی از آیین‌ها، اعتقادات و رفتار‌های فردی و جمعی مردم ژاپن کمک گرفتم.

اخلاقی متذکر شد: پرسش اصلی در این پژوهش این بود که «چگونه می‌توان با نظریات نشانه‌شناسی به درک و تحلیل استفاده در نقوش پارچه‌های سنتی ژاپن دست یافت؟»، نتایج و بحث از این تحقیق بررسی یک نمونه شصت تایی از ایتاجیمی رنگی بود و لباس‌ها و استخراج نقوش در آنها به‌عنوان تزئینات کاربردی و برای تعیین معانی نمادین نقوش مورد استفاده قرار گرفت.

وی یادآور شد: گروه‌های نقوش گیاهی، نقوش حیوانات، حشرات، پرندگان، نقوش مربوط به آب، نقوش اشیای روزمره و اشکال انتزاعی و طرح‌های هندسی ازجمله نقوش به کار رفته در این محصولات به شمار می‌رود.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد توضیح داد: برای هریک از این طرح‌ها با توجه به کاربرد آن دلایلی نشانه‌شناسانه مبتنی بر اسطوره‌شناسی، مذهب، باور‌های عامیانه و فرهنگ کهن مردمان ژاپن ارائه شد.

اخلاقی تشریح کرد: در نتیجه نتایج و بحث هدف از این تحقیق بررسی یک نمونه شصت‌تایی از «ایتاجیمی» رنگی بود و لباس‌ها و مستندسازی نقوش به‌عنوان تزئین و برای تعیین نمادین معانی نقوش مورد استفاده قرار گرفت.

تمرکز بر نشانه‌شناسی نقوش «ایتاجیمی» در پارچه‌های سنتی ژاپن

وی تأکید کرد: اطلاعات به دست آمده از تجزیه و تحلیل منابع پژوهشی با تمرکز بر نشانه‌شناسی نقوش ایتاجیمی و تزئینات آن‌ها استفاده شد.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد مطرح کرد: برای تعیین معانی نمادین مرتبط با نقوش به کار رفته در آن از منابع لاتین استفاده شد و لباس نقوش مورد استفاده برای تزئین ۶۰ قطعه در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار گرفتند، پنج گروه نقوش گیاه‌شناسی، نقوش حیوانات، حشرات، پرندگان، نقوش مربوط به آب، نقوش اشیاء روزمره و اشکال انتزاعی و طرح‌های هندسی ازجمله نقوش به کار رفته در این محصولات به شمار می‌رود.

اخلاقی افزود: اکثریت قریب به اتفاق لباس‌ها ابریشم تک‌لایه بودند و طراحی خلّاق با استفاده از پارچه‌های موجود و در مواردی استفاده مجدد از پارچه‌های لباس‌های قدیمی که فرسوده شده‌اند یا دیگر مناسب لباس پوشنده نیستند؛ ازجمله یافته‌های پژوهش حاضر است.

وی گفت: شناسایی «موتیف» نقوش در پنج دسته مختلف رخ داده و برخی از لباس‌ها تنها با یک نقش تزئین شده؛ در حالی که قطعات دیگر چندین نقوش را باهم نشان می‌دهند و اکثر نقوش در رده گیاه‌شناسی یافت شدند که بازتابی از سنت‌های فرهنگ ژاپنی‌ها و نشانی از احترام و تحسین گیاهان و طبیعت است.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد خاطرنشان کرد: رایج‌ترین نقوش گیاه‌شناسی شکوفه‌های گیلاس بود و گل‌های داودی بعد از آن قرار می‌گیرند، هرکدام از نمونه‌هایی که از نقوش گیاهی بهره برده‌اند، دارای نشانه‌هایی از دیگر نمونه‌ها هم بودند.

اخلاقی افزود: شکوفه‌های آلو، برگ شاهدانه و انواع مختلف برگ‌هایی که ناشناس بودند، گل صد تومانی بار‌ها ثبت و بامبو و برگ افرا در چند نوبت دیده شد. شاخه‌های کاج، گل‌های ناشناس و کاراهانای افسانه‌ای هرکدام به‌عنوان نقوش تزئینی استفاده شده است.

وی اضافه کرد: برگ‌های گل داودی، ویستریا، گلبرگ‌های گیلاس، انگور، سوزن کاج، برگ انگور، ستاره و کاملیا نیز هرکدام نشانی در باور‌ها و اعتقادات مردم ژاپن داشت و نقوش پرندگان، حیوانات و حشرات نیز به کرّات مورد استفاده قرار گرفت.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد مطرح کرد: در مجموع بیش از۱۰ نقش پرنده، حیوان و حشره در نمونه‌ها مورد شناسایی قرار گرفت و نقش پروانه بیشترین تعداد را داشت و نشان می‌دهد که باور به تأثیرات جادویی آن از سایر موجودات بیشتر است.

اخلاقی گفت: نوعی سهره (چیدوری)، پرنده مهاجر ساحلی نیز دیده شد و نقوش مربوط به آب در نمونه‌ها دیده می‌شوند. از نقوش مربوط به آب امواج کوچک مشهود بود و نقوش مربوط به آب در پس زمینه نیز کاربرد داشتند.

وی اظهار کرد: نقوش اشیای روزمره بر روی لباس‌های رنگ‌شده با ایتاجیمی دیده می‌شوند؛ به‌عنوان مثال نقوش بادبزن مشهود بود و نقوش گروهی هم در تصاویر ارائه شده و با شنانه‌شناسی خاص خود مورد توجه قرار گرفت.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد بیان کرد: به‌عنوان مثال نقش گنجینه‌های بی‌شمار ممکن است حاوی تعدادی از نقوش مفرد باشد که با هم داستانی را بیان می‌کنند.

تحلیل نقش «ابر» در هنر ژاپنی

اخلاقی افزود: نماد‌های اسطوره‌ای مرتبط با تائوئیسم مانند کیف ثروت‌های پایان‌ناپذیر، اشیای کاربردی مانند سکه، طومارها، طبل‌ها، کیف پول و طرح‌های هندسی و اشکال انتزاعی نیز شناسایی شدند.

وی تصریح کرد: همچنین مشخص شد که طرح‌های هندسی و اشکال انتزاعی که روی قطعات دیده می‌شوند در نمونه مورد استفاده در این تحقیق، اغلب به‌عنوان یک عنصر صرفاً تزئینی طراحی استفاده می‌شود تا اینکه یک عنصر نمادین محسوب شوند و برخی از طرح‌ها و شکل‌ها در واقع دارای معنای نمادین نیز هستند.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد گفت: به‌عنوان مثال نقش ابر در هنر ژاپنی ممکن است یک نقش نمادین باشد یا نباشد و تفسیر آن بستگی به دیگر عناصر بصری موجود دارد.

اخلاقی بیان کرد: نقش ابر اغلب به صورت تلطیف شده نشان داده می‌شود؛ بنابراین در دسته طرح‌های هندسی و اشکال انتزاعی این پژوهش قرار گرفته است، نقوش سه دوست در زمستان (کاج، بامبو و آلو) و معانی نمادین این‌ها مورد توجه قرار گرفت.

وی متذکر شد: به شکوفه‌های گیلاس هم که نمادی از زودگذر بودن زندگی است با ذکر نمونه‌های تصویری پرداخته شد؛ بنابراین با توجه به مطالب گفته شده موفق شدم به پاسخ‌های قانع کننده‌ای درخصوص سوالات تحقیق خود دست یابم.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد با طرح این سؤال که نشانه‌شناسی چه کاربردی در شناخت و تحلیل نقوش پارچه‌های سنتی ژاپنی دارد؟ گفت: ابعاد سـاختاری و ارجـاعی دسـتگاه نشانه‌ها ازطریق نظریه سوسور بیان شده بود؛ اما پس از او این نظریه درباره نشانه بـه‌عـنوان بخشی توصیفی تلقی شده که به‌واسطه دیگر معانی کامل می‌شد، معانی‌ای که از طریق بار عـاطفی یـا ارزش‌های روانکاوانه به نشانه راه می‌یابد.

اخلاقی مطرح کرد: از نظر سوسور، مهم‌ترین ویژگی نشانه آن است که ماهیت اختیاری دارد، این بدان معناست که کلمات و واژگان در مقام نشانه، امور قراردادی و دلبخواهی‌اند و هیچ رابطه طبیعی و ذاتـی میان دال با مدلول وجود ندارد.

وی عنوان کرد: این ویژگی نشانه و به تبع آن امر زبانی نشانگر آن است که رابطه میان دال و مدلول رابطه لایزال و لایتغیر نیست؛ بنابراین بـا نـگاه کلی به روش‌های مطالعه تصاویر درمی‌یابیم که نشانه‌شناسی غالب‌ترین الگوی روش‌شناختی مطالعات تصویر بوده است.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد تشریح کرد: به این ترتیب با روش کیفی نشانه‌شناسی در پی یافتن چـگونگی بـازنمایی تصویر شدم و در تحقیق انجام شده نقوش به کار رفته در تزئین لباس مردمان ژاپن با رویکردی نشانه‌شناسی توانستم ساختار سلسله مراتبی کارکرد‌های هریک از نقوش را آشکار سازم.

اخلاقی درباره اینکه تکنیک‌های ساخت پارچه‌های سنتی ژاپن به چند دسته تقسیم می‌شوند؟ چنین پاسخ داد: در این تحقیق مشخص شد که در طراحی و چاپ پارچه به روش سنتی در ژاپن تکنیک‌های مختلفی به کار می‌رود و در این رابطه حداقل به هشت روش مختلف رسیدم، اما به‌دلیل جلوگیری از طولانی نشدن متن و خارج نشدن از حدود و ثغور تحقیق تنها به روش‌های باتیک و دو روش ایتاجمی اشاره کردم.

دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد همچنین این سؤال را مطرح کرد که چگونه می‌توان با نشانه‌شناسی به مفاهیم و کارکرد نقوش پارچه‌های سنتی ژاپن دست یافت؟ و در پاسخ گفت: پژوهشگر با مطالعه کتابخانه‌ای و دسته‌بندی نقوش داده‌های پژوهشی خود همراه با بهره‌گیری از مفاهیم اسطوره‌ها، آیین‌های رایج و باور‌های مرسوم در مذهب شینتو و کیش بودیسم سعی در شناخت بهتر کارکرد‌های نقوش لباس‌های سنتی مردمان ژاپن داشتم و تا حدودی نیز موفق به تحلیل آنها شدم و هریک از نقوش به کار رفته در تزئینات لباس‌های سنتی ژاپن گره‌های ناگسستنی با باور‌های این مردم دارد.