«وقف» در تاریخ شهرستان لاهیجان چه جایگاهی دارد؟

به گزارش خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا، نشست علمی، پژوهشی «نقش سنت وقف در حفاظت و ماندگاری بنا‌های تاریخی – مذهبی لاهیجان» با حضور سهیل شکری سرپرست دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان، ولی جهانی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان و مسئولان در سالن خواجه نصرالدین طوسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان برگزار شد.

سرپرست دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان در این نشست گفت: این دانشگاه بیش از سه دهه در آموزش عالی کشور با بیش از ۷۲ هزار فارغ‌التحصیل از بدو شروع در حال فعالیت است.

شکری عنوان کرد: مراکز تحقیقاتی یکی از مجموعه فعالیت‌هایی است که در حوزه پژوهشی برای دانشگاه آزاد اسلامی تعریف شده که مرکز تحقیقات مطالعات بنای تاریخی در این واحد دانشگاهی فعالیت دارد.

وی با اشاره به رویکرد جدیدی که دانشگاه آزاد اسلامی در دهه چهارم فعالیت خود دارد، ادامه داد: رویکرد حل مسائل جامعه کشور از شهری که در آن زندگی می‌کنیم تا استان و مسائل ملی، این رویکردی است که دانشگاه آزاد در پیش گرفته و با به وجود آوردن مراکز تحقیقاتی فضا را برای این فعالیت مهیا کرده است.

سرپرست دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان تشریح کرد که باید ارتباط ما با سازمان‌ها و نهاد‌های مدنی دولتی فعال در حوزه‌های مختلف برقرار شود.

شکری با اشاره به اهمیت دادن به کانون‌های دانشجویی عنوان کرد: حیات دانشگاه با حضور دانشجوست و باید با پررنگ‌تر کانون‌ها و انجمن‌های بستر و فضا را برای حضور دانشجویان در محیط دانشگاه برای پژوهشگری و ارائه خلّاقیت‌ها و ایده‌هایی که دارند حتی برای شروع کار با عنوان «طرح پویش» داخلی و خارجی مهیا کنیم.

سرپرست دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان در ادامه توضیح داد: ما با ایجاد دانشکده کارآفرینی این طرح را در دانشگاه اجرا می‌کنیم، یعنی دانشجوی ما در محیط کار حاضر شود.

شکری ادامه داد: بنابراین حیات دانشگاه، حیات کشور و جامعه به پویشگری و پژوهشگری است و نقش اساسی را در این پژوهشگری و پویشگری دانشگاه‌ها، مدارس و آموزش و پرورش ایفا می‌کنند.

وی اضافه کرد: در دانشگاه آزاد اسلامی یک سند تحولی تدوین شده و مجری آن سند در کشور هستیم.

چرخه‌های تحول‌آفرینی در کشور چیست؟

سرپرست دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان متذکر شد: یکی از چرخه‌های تحول‌آفرینی که در سند تحول در نظر گرفته شده، اینکه یادگیری را از مرحله سطحی به یادگیری عمیق تغییر دهیم، یعنی اگر ادراک دانشجو‌یان ما ادراک عمیق باشد قدرت شناخت سناریو‌های پیچیده و قدرت ارائه راه‌حل را دارد.

شکری گفت: ما اگر این تحول را در آموزش و پرورش و آموزش عالی ایجاد نکنیم و دانش‌آموزان و دانشجویان یاد نگیرند، نمی‌توانند مسئله را بشناسد و پاسخ دهند و در آینده دچار خسران خواهیم شد.

وی بیان کرد: آموزش عالی در دانشگاه آزاد تحول را با ایجاد دانشکده کارآفرینی ایجاد کرده، یعنی دانشجویان حین درس خواندن می‌توانند مهارت کسب کنند، مهارت‌هایی که واقعاً یک دانشجو اگر نداشته باشد حتی اگر مدرک دانشگاهی داشته باشد نمی‌تواند خیلی در بازار کار موفق شود.

آثار تاریخی استان گیلان به کدام دوره بازمی‌گردد؟

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گیلان هم در این نشست گفت: استان گیلان بخش جلگه، کوهپایه‌ای و کوهستان است و اکثر آثار تاریخی که در بخش جلگه‌ای به ویژه آثار دوره معماری از دوره صفویه گرفته تا دوره پهلوی اول است.

ولی جهانی تشریح کرد: اکثر آثار تاریخی به‌خصوص از دوره ایلخانیان یا دوره تیموری به مناطق بالادست و دیلمان تالش و مناطق دیگر برمی‌گردد.

وی افزود: ارتفاعات شهرستان‌های تالش با توجه به شرایط منطقه وجود داشت اکثر آثار تاریخی که در گذشته‌ها در منطقه ساحلی از شهرستان آستارا گرفته تا شهرستان رودسر یا بخش چابکسر اگر در نظر بگیریم آثاری که آثار مربوط به دوره تیموری یا همزمان با دوره سادات کیایی در این منطقه داشته باشیم به ندرت پیدا می‌شود.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گیلان توضیح داد: به دلیل شرایط اقلیمی که در استان گیلان به‌خصوص در جلگه‌های گیلان داریم آثار مربوط به قدیمی‌ترین بنای بقعه تاریخی که همان بلخی بوده مربوط به امامزاده تورار است که به مرز بین شهرستان‌های سیاهکل ارتفاعات شهرستان سیاهکل و ارتفاعات شهرستان رودبار بالای کوه در منطقه بالای روستای جنزل برمی‌گردد.

جهانی اضافه کرد: در استان گیلان و شهرستان لاهیجان یکی از شهر‌های مهم و ارزشمندی به‌خصوص در دوره مذهبی بیشترین بنا‌های مذهبی را داریم که قدیمی‌ترین آن همان مسجد اکبری است.

وی تشریح کرد: یعنی بنا‌هایی که در شهرستان لاهیجان نزدیک ۸۰ سال قبل مسجد چهار پادشاه در فهرست آثار ملی کشور و همزمان با چغازنبیل در خوزستان تخت جمشید در شیراز بنای تاریخی چهار پادشاهان در فهرست ملی آثار کشور ثبت شد و این نشان‌دهنده اهمیتی بود که این بنا‌های تاریخی در دوره خود داشت.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گیلان ادامه داد: بافت تاریخی همچون هویت و شناسنامه ما و تاریخ ماست و باید برای میراث نیاکان به جا باید بگذاریم و امسال بخش عمده از بنای تاریخی که در استان گیلان وجود دارد به‌خصوص در شهرستان لاهیجان و سایر مناطق دیگر نزدیک ۳۰ میلیارد تومان برای مرمت این بنا‌ها هزینه شد و یک بخش عمده از این بنای تاریخی که مرمت شد توسط خیّرین بود.

نقش‌آفرینی «وقف» در تاریخ لاهیجان

سند پژوه و پژوهشگر تاریخ گیلان هم با اشاره به عنوان نشست امروز نقش سنت وقف در محافظت از بافت‌های یعنی احیا و حفاظت از بافت‌های تاریخی لاهیجان گفت: لاهیجان از قدیمی‌ترین شاخص‌ترین، کامل‌ترین و ممتازترین شهر نواحی شمالی کشور است، به همین ‌دلیل  باید برای ادای دین و ادای احترام جایگاه تاریخی این شهر شاخص با دقت آنچه که می‌دانیم و به دست آوردیم را به زبان جاری کنیم، فارغ از افسانه‌پردازی‌هایی که از دیرباز گذشتگان ما برای ما روایت کردند و پیشینه شهر‌های کهن این استان را به دوران قبل از ورود اسلام رساندند.

علی امیری ادامه داد: تقریباً مستند از نقشی که موجب پدیداری شهری به نام لاهیجان شد مولفه‌ای به نام وقف است و قدیمی‌ترین منبع مکتوب قالی‌پور به سنه ۳۷۲ قمری یعنی اواخر قرن چهارم کتابی با عنوان «حدود العالم» که به عنوان یکی از شهر‌هایی برآمده از یک جریان مذهبی سیاسی نام آن در تاریخ دوران اولیه اسلام آمده و در همان بازه زمانی شهری که امروزه لاهیجان خطاب می‌شود هم وجود داشته و مهم‌ترین مولفه پدیداری آن جریان مذهبی بوده که زیدیان بر پایه آن بانیان شهرنشینی این صفحات بودند.

وی افزود: عواملی موجب شده که ریشه‌های تاریخی این دو شهر مهم در بی پیش جغرافیای تاریخ سیاسی که از سفیدرود تا ابتدای تنکابن امروزی را امتداد می‌دهد مقوله به نام وقف است، هر آنچه که امروز در بافت تاریخی شهری مثل لاهیجان موجب غرور می‌شود ریشه در وقفیتش دارد، یعنی اگر چیزی غیر از مقوله وقف در پس بنا و برپاداشت این آثار تاریخی مذهبی نبود مطمئن باشید در دوره‌های پرفراز و فرود تاریخی اکثر این آثار تاریخ مذهبی از بین می‌رفت.

پژوهشگر تاریخ گیلان عنوان کرد: امروز از بقای متبرکه به‌عنوان یکی از مولفه‌های مهم در بیان عیار تاریخی مذهبی این صفحات یاد شد پیرامون تپه تاریخی مذهبی پنج پیران لاهیجان منبعث از یک جریانی است که به دوران بسیار خاص تاریخی در زندگی مردمان این شهر برمی‌گردد.

امیری گفت: قدیمی‌ترین قبری که در لاهیجان شناسایی شده و برای آن قبر مقبره‌ای بنا شده و دارای موقوفه‌ای شده که چراغ اون موقفه روشن بماند قبر آقا سید خورکیایی است که امروز در چهار پادشاه وجود دارد و زمان دفنش اگر نوشتار روی سنگ قبرش درست باشد به سنه ۶۹۶ قمری برمی‌گردد و این قدیمی‌ترین سنگ قبری است که به اصالت تاریخی مذهبی شهر لاهیجان مربوط می‌شود و چیزی غیر از آن هر جا آمده روایت شفاهی است و فرضیاتی که برخی از شاهدان آن عصر بعد‌ها مثلا در آثار قلمی خودشان به آن اشاره کردند.

وی یادآور شد: امروزه به عنوان یک مورد شاخص که می‌شود بر پایه آن مانور داد و به اصالت تاریخی مذهبی این شهر تکیه و اعتنا کرد، همین سنگ قبر سید خورکیا که تاریخ ۶۹۱ یا ۶۹۶ که روی آن حکاکی کردند و چیزی قبل از آن ما نداریم.

پژوهشگر تاریخ گیلان افزود: تپه پنج پیران یکی از بنا‌های تاریخ مذهبی این شهر که به دوران قبل از سادات آل کیا برمی‌گردد و ما اگر بخواهیم برای لاهیجان دوره‌های تاریخی مستندی را در واقع پیش‌بینی و دسته بندی بکنیم از ابتدای ورود اسلام تا پایان دوره زیدیان قرن چهارم یک دوره تقریبا مبهمی است از قرن پنجم تا ورود سادات آل کیا دوره دوم باز هم دوران بسیار مبهمی است از نظر تاریخ نگاری مستند از ورود سادات آل کیا که تقریبا مقارن با استیلای مغول‌ها هست.

امیری تبیین کرد: سلطان محمد خدا بنده سنه ۷۵ قمری وقتی آمد صفحات ایران را که از شمال شروع کرد فتح کند در همان سنه‌ی ۷۵ قمری به لاهیجان آمد و لاهیجان را فتح کرد، یعنی دوره سوم مطالعات تاریخی، مذهبی و سیاسی ما به دوره سادات آل کیا برمی‌گردد.

محافظت از وقف‌نامه‌های دوره سادات آل کیا

وی تشریح کرد: از اینجاست که ما وقف‌نامه‌ها را در آن دسته‌بندی می‌بینیم، یعنی تا قبل از آن به هر دلیلی وقف‌‌نامه‌های سنگی یا سنگ نوشته‌ها یا چوب نگاره‌ها یا دیوارنگاره‌هایی که احتمالا آن‌ها هم به نوعی از خشت یا سنگ بوده و مزین و منقش به متونی بوده که صیغه وقت جاری شده بوده از بین رفته و نخستین وقف‌نامه‌هایی که رونوشت یا سوادی از آن‌ها در آرشیو دیوان‌سالاری دوران بعد (صفویه یا قاجاریه) از دوران سادات آل کیاس پیدا می‌شود.

سند پژوه و پژوهشگر تاریخ گیلان افزود: ما می‌توانیم به نوعی پیرامون این نظریه یا فرضیه مانور دهیم که وقف‌نامه‌های دوره سادات آل کیا و مندرجات این وقف‌نامه‌ها که اکثراً در حفظ و نگهداری ابنیه تاریخ مذهبی یا ابنیه عمومی مانند حمام لحاظ شده که موجب محافظت و محارثت و مرمت آن آثار بوده است.

امیری بیانن کرد: اتفاقاتی از بعد از دوره استیلای سلطان محمد خدا بنده رقم خورد در سال ۸۰۶ تیمور گورکانی، شیخ ابراهیم نامی را به‌عنوان نماینده فرستاد که حکومت پیشرو در واقع مطیع کند.

وی تأکید کرد که کمی بعدتر از اون حمله اول امیر حسام‌الدین فومنی سنه ۹۱۰ قمری شاهد هستیم که به‌ لاهیجان و لاهیجانی ضربه زد و یک وقفه ایجاد کرد و در همان چرخه مدیریت موقافی که به نوعی می‌شود گفت ساختار و کالبد شهر تاریخی لاهیجان بر پایه آن دوام داشت و دوباره چهار سال بعد در سنین ۹۱۴ قمری باز هم امیر حسام الدین فومنی و یاران در واقع نیرو‌های مسلح و زبده این شهر را تاراج کردند.

سند پژوه و پژوهشگر تاریخ گیلان افزود: سال هزار قمری که شاه عباس اول عزم کرد استیلای خانواده گیلانی را در لاهیجان از بین ببرد و تمام این‌ها به اولین جایی که آسیب زد آن اتاق هدایتگر شهر بود که توانمندی‌های اداره خودشان را بر پایه نیاتی که واقفین شاخص آن دوره در وقف نامه‌های خودشان آورده بودند پیش می‌بردند و به نوعی می‌شود گفت که این اتفاقات موجب شد موقوفات شهر لاهیجان که از دوران بسیار قدیم در این شهر موجب چرخه مدیریت شهری بود از بین برود و از ورود شاه عباس اول در شوال سنه هزار قمری به بعد ما شاهد این هستیم که جریان جدید یا نگاه جدیدی پیرامون موقوفات این شهر موقوفاتی که سلاطین و حکام محلی یا سلاطین ملی و مملکتی برای مدیریت ابنیه تاریخی مذهبی یا بعضا سیاسی خودشان در نظر داشتند دیده می‌شود.

امیری گفت: به عنوان نمونه مسجد جامع لاهیجان که روایت است آثار باقی مانده یا مخروبه‌ای از همان چهار طاقی یا آتشکده دوران ساسانی را سلاطین عصر صفویه تأکید داشتند که مسجد جامع شاخص بر پا شود و سنگ نوشته‌ای به عنوان وقف‌نامه برای مدیریت مسجد جامع در واقع تهیه شد که یکی از وقف‌نامه‌های شاخصی است که امروزه در گیلان در آرشیو دسته‌بندی شده وقف‌نامه‌های تاریخی به آن استناد می‌شود.

وی مطرح کرد: کمی بعدتر ما می‌بینیم که در بقعه متبرکه آقا میرشمس الدین اردو بازار که یکی از قدیمی‌ترین محلات لاهیجان است.

سند پژوه و پژوهشگر تاریخ گیلان گفت: لاهیجان نخستین شهر استاندارد شرق گیلان است از سنه ۲۹۰ قمری تا هزار قمری اگر در یک بازه زمانی «هوسم» را هم در نظر بگیریم لاهیجان قدیمی‌ترین شهر شاید گیلان باشد و این موضوع را منوچهر ستوده در جلد دوم ده جلدی از آستار تا استارباد آورده نقل قول است عبدالله مصطوفی و چند منبع شاخص دیگر.

امیری عنوان کرد: در این شهر که شاخص‌ترین بلده طیبه گیلان بوده ما هفت محل را سراغ داریم که قدمت آن به ۸۰۰ سال قبل برمی‌گردد که من معتقدم که این عدد هفت و هفت محل یکی از یادگاری‌های سلسله آل کیاست.

وی ادامه داد: به خاطر اینکه برای همه این هفت محل موقوفاتی را تبیین کرده بودند که چراغ این محلات بر پایه آثار و بنا‌های مذهبی و زیارتی مثل امامزاده‌ها، مساجد و تکایا روشن بماند.

سند پژوه و پژوهشگر تاریخ گیلان افزود: ما در محله اردو بازار که یکی از این هفت محله تاریخی است عیار و قوام و دوام و هویت آن منبعث از آثار تاریخ مذهبی است وقف‌نامه را سراغ داریم که به سنه ۱۰۱۸ قمری برمی‌گردد و واقفه این وقف‌نامه یک بانویی است به نام سلطان خانم تیتی یا تیتی سلطان خانم که سال ۱۰۱۷ قمری برای اینکه بقعه امیر شمس‌الدین اردو بازار بنا شود و سال بعد ۱۰۱۸ قمری براساس همین وقف‌نامه که وقف‌نامه بسیار معتبری است و بعد از بنای بقعه متبرکه امیر شمس‌الدین تولیت این بقعه را به شخصی به نام درویش ابوالقاسم محول کرد، یعنی از همان زمان سنه وقف نامه و بعد تولیت‌های بعدی نسل‌های بعدی متولیان بقعه موجب شدند که بقعه امیر شمس الدین دوام و قوام پیدا کند.

بقای متبرکه لاهیجان توسط پادشاهان دست به دست می‌شد

امیری تشریح کرد: در دوران سید علی کیا، امیر شمس‌الدین قاضی القضات بود و عامل اصلی پرورش شخصیت مذهبی شاه اسماعیل اول بوده، به همین خاطر در دوران صفویه مورد اعتنا قرار گرفت مزار ایشان امروزه به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین مزارات زیارتی گیلان که عیار و دوام یک محله تاریخی را با خودش به همراه داشته معرفی می‌شود که محله اردو بازار است.

وی اظهار کرد: اما در میدان شاخص‌ترین، کهن‌ترین و تاثیرگذارترین محله از محلات هفتگانه لاهیجان ما مقبره‌ای داریم که آرامگاه خانوادگی است به نام چهار پادشاهان که به روایت استاد دکتر منوچهر ستوده یکی از عجایب هفتگانه گیلان است.

سند پژوه و پژوهشگر تاریخ گیلان خاطرنشان کرد: در چهار پادشاهان، چهار سلطان یا حاکم محلی دفن شدند (این غلط مصطلح است چهار تن بیشتر دفن است) که برای روشن نگه داشتن و ترمیم مزار یا مقبره یا بقعه متبرکه‌ای که سر آن سنگ قبر بنا شده وقف نامه‌هایی تهیه شده و با استناد به نیت واقع چراغ مقبره و در دوره‌های بعد احیاناً مرمتی نیاز داشته است.

امیری تبیین کرد: مرمت مقبره براساس درآمدی که واقف تعیین کرده بود هزینه می‌شد و این چهار پادشاهان امروزی این چنین در ششصد هفتصد سال اخیر دوام پیدا کرده، به‌عنوان مثال چون در مرکز شهر لاهیجان هر سلسله هر حاکمی آمده از جمال نورانی این مقبره خوشش آمده و این نیت واقف و قدرت دستگاه مدیریت اوقاف به خاطر استیلای حکومت‌های محلی دست به دست هم دادند که مزار یا بقای متبرکه لاهیجان در طول تاریخ دوام پیدا کند وگرنه تا به امروز بار‌ها تخریب شده بود و بار‌ها به نوعی می‌شود گفت تجدید بنا می‌شد.

سند پژوه و پژوهشگر تاریخ گیلان گفت: پرده سر امروز پلی ست آجری یا میشود گفت خشتی خشتی روزگاری چوبی بوده در دوره اول احداث این پل احتمالاً به دوره ایلخانیان برمیگردد البته استناد من مکانی هستش که تپه پنج پیران در آن واقع شده است.

امیری افزود: در سال ۱۲۹۴ شمسی ۱۰۸ سال پیش ۱۱ هزار نفر در لاهیجان ساکن بودند مدیریت شهر لاهیجان مطمئناً برای مدیریت این شهر در هفت محل تکیه به همین توانمندی‌هایی داشته که آثار تاریخی مذهبی و حمام به خاطر آن موقوفاتی که در واقع از پیشینیان باقی مانده بود تکیه می‌کرد.

وی با اشاره به بقعه ملا عقیل تشریح کرد: بقعه ملا عقیل که تاریخ آن هنوز تا به امروز مستندسازی نشده موقوفاتی دارد که قدیمی‌ترین سنگ قبر مزین به وقف‌نامه به سنه ۱۰۴۹ قمری برمیگردد که در مجاورت متبرکه سید محمد یمنی واقع بود و  استاد دکترمنوچهر ستوده عکسی از آن تهیه کرد و امروز در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود و قدیمی‌ترین وقف‌نامه‌ای که در آرشیو اداره اوقاف لاهیجان موجود است مربوط به بقعه ملا عقیل یا عاقلیه است که به نوعی می‌شود گفت یکی از ارکان اصلی حفظ بافت تاریخی شهر لاهیجان همین بقعه ملا عقیل است.