تأثیر مدیریت هوشمندسازی یارانه آرد و نان بر امنیت غذایی کشور

به گزارش گروه اقتصاد خبرگزاری علم و فناوری آنا، مدیریت توزیع آرد و مصرف نان یکی از اقداماتی است که باید در راستای اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها و جلوگیری از قاچاق صورت بگیرد. شاید تا پیش از این نیز گام‌هایی در این مسیر از سوی متولیان برداشته شده باشد، اما اقدامی موثر نبوده است، زیرا از یک سو شاهد قاچاق آرد از کشور و از سوی دیگر اتلاف نان به دلیل کیفیت نامناسب بوده‌ایم.

طرح مدیریت هوشمندسازی یارانه آرد و نان در دولت سیزدهم مطرح شد تا با نظارت دقیق بر فرآیند تولید و توزیع نان و آرد، سدی در مسیر قاچاق آرد و تولید نان بی‌کیفیت ایجاد شود. به منظور آشنایی با جزئیات دقیق این طرح، اهداف و نحوه اجرا با محمد جلال سخنگوی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان داشتیم که مشروح آن را می‌خوانید:

گفته بودید برنامکی قرار است به‌زودی به مردم معرفی شود که با استفاده از آن بتوانند درباره عملکرد نانوایی‌ها نظر بدهند، در این باره توضیح دهید.

سخنگوی طرح هوشمندسازی: فرآیند کار به این شکل است که مردم با ورود به این برنامک می‌توانند توضیحات تراکنش خرید نان را در همان لحظه خرید نان بر روی گوشی تلفن خود مشاهده کنند. همچنین سوابق آن برای افراد و خریداران وجود دارد و می‌توانند به توضیح خرید دسترسی داشته باشند؛ در پائین صورت حساب الکترونیک یا توصیف تراکنش، این امکان فراهم است که مردم در مورد تجربه خرید خود اظهار نظر کنند. از وجوه مثبت عملکردی نانوا تا وجوه منفی عملکرد نانوا امکان ثبت نظر وجود دارد؛ مثلا برخورد خوب نانوا با مشتری، رعایت قیمت مصوب، رعایت وزن چانه و ... تا عدم رعایت بهداشت، گران‌فروشی، کم فروشی، ثبت تراکنش‌های غیرواقعی و...

زیرساخت منافع آینده نانوا ایجاد شد

حجم تراکنش‌های قابل توجهی که بصورت روزانه روی سامانه ثبت می‌شود، قابلیت اتکا ایجاد می‌کند. وقتی رفتار مثبت یا منفی نانوا از طرف مردم مورد قضاوت قرار می‌گیرد و در یک بازه زمانی کوتاه صد‌ها نفر دیگر آن نظر را تایید یا تکرار می‌کنند آن اتفاق مثبت و منفی به وجود آمده و مبتنی بر این زیرساخت داده‌ای بر روی منافع آینده نانوا شامل کمک‌هزینه و تخصیص آرد یارانه‌ای یا هر ابزار قانونی دیگر تاثیر می‌گذارد.

آیا استفاده از شیوه ارزیابی هوشمند می‌تواند منجر به نظارت دقیق بر فعالیت نانوایان شود؟

سخنگوی طرح هوشمندسازی: بدون تردید نظارت با چنین شیوه‌ای به مراتب اثرگذارتر از نظارت موردی حضوری است، زیرا این شیوه از یک سو فراگیر است و از سوی دیگر بدون هزینه و خستگی پذیری انجام می‌شود. صحیح‌ترین داده‌ها در شیوه نظارت هوشمند حاصل می‌شود و ملاک در این روش نظارتی، قضاوت مردم است. از دیگر مزایای شیوه نظارت هوشمند این است که می‌توان به صورت گسترده نظارت بر عملکرد یک نانوا داشته باشیم. به طور مثال اگر در ۶ ماه نخست سال فقط ۲۰ درصد از مصرف کنندگان نان در طرح نظرسنجی شرکت کنند روزانه ۳ میلیون داده درباره عملکرد نانوایان به دست می‌آید که این امر بدون حضور فیزیکی بازرسان صورت گرفته است. با امکان ثبت نظر خریداران برای ارزیابی عملکرد نانوایان بزرگترین امکان مشارکت عمومی برای ساماندهی یک پدیده در کشور انجام شده است.

آیا مردم به اجرای این طرح رضایت دارند؟ مردم به اخبار هوشمندسازی یارانه نان حساس هستند. می‌توان به مردم اطمینان داد که دغدغه‌ای در خصوص اجرای آن نداشته باشند وآیا اجرای این طرح می‌تواند تضمیمنی برای بهبود وضعیت معیشت آن‌ها باشد؟

سخنگوی طرح هوشمندسازی: در اوایل سال ۱۴۰۰ برنامه دولت برای ساماندهی یارانه‌ها، کالای اساسی، ارز ترجیجی بنابر قوانین بالادستی در دستور کار قرار گرفت. طبق نظر رئیس جمهور بحث نان و دارو با الگوی متمایزی مطرح شد. هدف شماره یک این طرح برای جلوگیری از اتلاف و هدررفت آرد یارانه‌ای بود که با منابع یارانه‌ای و به عبارتی با منابع مردم در حال تامین بود، اما برخی از افراد سودجو و فرصت طلب طی سال‌های متمادی از آن استفاده می‌کردند تا بتوانند منافع شخصی خود را تامین کنند.دو پیش‌فرض در طراحی این طرح مورد نظر قرار گرفت.

الگوی آزادسازی قیمت نان

اولین پیش‌فرض این بود که الگوی آزادسازی قیمت نان به عنوان اینکه یک الگویی است که می‌تواند منطق اقتصادی داشته باشد، اما الگویی پذیرفته شده در نزد مردم نبوده وآثارتورمی و اقتصادی غیرقابل جبرانی را ایجاد می‌کند به همین دلیل الگوی آزادسازی نان از دستور کار خارج شد. فرض ما این بود که هیچ ایده‌ای در خصوص آزادسازی قیمت نان در دستور کار دولت قرار ندارد.

ساماندهی یارانه آرد و نان

سرفصل دومی که جزو مفروضات طراحی برای ساماندهی بازار آرد و نان ویارانه این بخش؛ این بود که محدوده، مقدار، سهمیه‌بندی و یا نگاه کالابرگی به نان در دستور کار نبود.

زنجیره آرد و نان در مسیر نوآورانه وفناورانه

رویکرد سومی هم در این مسیر مطرح بود که نوآورانه وفناورانه هم هست. این شیوه در دسته حکمرانی هوشمند و داده‌محور قرار می‌گیرد. یعنی دولت بر زنجیره داده‌های نان، گندم و آرد مشرف شده و در بخش‌هایی که خلاء داده‌ای وجود دارد این خلاء‌ها جبران و یکپارچگی ایجاد شود.

بهره‌برداری از داده‌ها در بخش آرد و نان

در مراحل بعدی بهره‌برداری از این داده‌ها آغاز شود تا اهداف مورد نظر ایجاد شود. هر تغییری باید با حوصله و دقت کافی و بدون شتاب‌زدگی پیگیری می‌شد که این اتفاق از اردیبهشت ۱۴۰۰ با استقرار کارتخوان‌های هوشمند و با هدفگذاری تکمیل داد‌ه‌های نان، گندم و آرد آغاز شد.

استقرار سامانه‌های هوشمند تا امروز چه کمکی به مدیریت بازار آرد و نان کرده است؟

سخنگوی طرح هوشمندسازی: استقرار سامانه‌های هوشمند کمک کرده است تا داده‌های مربوط به تولید نان در اختیار سیاست گذار قرار بگیرد. داده‌های حوزه تخصیص آرد یارانه‌ای و گندم به صورت یکپارچه در سراسر کشور توسط همکاران ما در وزارت جهاد کشاورزی وجود داشت، اما بیش از یک سال زمان صرف شد تا خلاء‌های موجود در این فرآیند تکمیل شود.

در طی ۱۰۰ روز بیش از ۷۵ هزار نانوایی در سراسر کشور به کارتخوان‌ها تجهیز شدند که ۲۰ هزار واحد از آن‌ها در روستا‌ها مستقر بوده است که این لجستیک در نوع خود کم‌نظیر بود. البته این تعداد در ماه‌های بعد از آن به ۷۸ هزار نانوایی افزایش یافت. اگر بخواهیم سامانه لجستیک بخش نان را با استقرار جایگاه‌های سوخت مقایسه کنیم. در آن سال ۳ هزار جایگاه تجهیز شد که تمامی آن‌ها در راه‌ها و جاده‌ها قرار داشتند. البته در روستا‌ها جایگاه سوخت وجود نداشت، اما در موضوع نان طی تنها ۱۰۰ روز ۷۵ هزار نانوایی به این زیرساخت تجهیز و داده‌های مرتبط با آن‌ها پالایش شد و داده‌های قابل اتکا به دست آمد.

دسترسی به سامانه هوشمندسازی نان

در مرحله بعد دسترسی مسئولان و مدیران استانی و دستگاه‌هایی که متولیان حوزه نظارت و اجرای هوشمندسازی نان شامل کارگروه‌های آرد و نان که از سالیان گذشته وجود داشتند به این سامانه فراهم شد.از مرداد ۱۴۰۱ به بعد دسترسی مدیران استانی به داده‌های سامانه فراهم شد تا بتوانند درحوزه نظارت و بازرسی عملکرد بهتری داشته باشند که ما قائل هستیم این نتیجه در عین حال که ممکن است نقاط ضعفی داشته باشد به وجود آمده است.در برخی از استان‌ها این فرآیند با تاخیر آغاز شد. ما باید زمان لازم را فراهم می‌کردیم تا عموم مردم و نانوایان برای استفاده از کارتخوان‌ها و یادگیری آن فرصت کافی داشته باشند. البته این فرآیند حدود ۱۰ ماه و تا بهمن ۱۴۰۱ به طول انجامید و تراکنش‌های عادی مردم که از منوی کارتخوان اتفاق می‌افتاد و تعداد و نوع آن انتخاب و تراکنش ثبت می‌شد.

آیا برای خرید نان در حجم بالا محدودیتی اعمال می‌شود؟ نحوه محاسبه این نوع از خرید‌ها چگونه است؟

سخنگوی طرح هوشمندسازی: خرید‌های با حجم بالای نان نیز که در برخی از موارد وجود دارد و موضوع کسب و کار‌ها مناسبت‌ها، بیمارستان‌ها و سایر نهاد‌هایی که الگوی خرید آن الگوی خرید عادی مردم نیست، اما تقاضای واقعی است باید سامان داده می‌شد که در کارتخوان پیش‌بینی شده بود و آموزش‌های لازم نیز در این زمینه به نانوایان ارایه شد.خرید نان در حجم بالا برای بیمارستانها، دانشگاهها، کارخانجات یا صنوفی مانند رستوران‌ها و ... بر روی کارتخوان‌های هوشمند با عنوان «خرید کسب و کار‌ها و نهادها» در نظر گرفته شده است. به این صورت که متقاضی ابتدا در سامانه اطلاعات خود را ثبت می‌کند و سپس درهر بار مراجعه به نانوایی می‌تواند از طریق گزینه «خرید کسب و کار‌ها و نهادها» اقدام به خرید نان در حجم بالا کند.

برای سهمه بندی آرد در این سامانه چگونه عمل شد؟

سخنگوی طرح هوشمندسازی: بعد از مرحله دوم که یادگیری و آموزش مدیران کارگروه آرد و نان استان‌ها به عنوان نهاد سیاستگذار، ناظر و مجری رقم خورد از انتهای بهمن مرحله جدیدی با عنوان شناورسازی سهمیه آرد نانوایان کشور آغاز شد.پیش از این در شیوه تعیین سهمیه نانوایان به صورت سنتی به دلیل فقدان داده بعد از این که نانوایان سهمیه آرد خود را مشخص می‌کردند مقدار معینی آرد یارانه‌ای در اختیار آن‌ها قرار می‌گرفت که سرنوشت تبدیل آن‌ها به نان مشخص نبود. در تعدادی از واحد‌های نانوایی کشور این اتفاق به درستی رقم می‌خورد، اما مانند تمامی بازار‌ها انحراف سهمیه آرد وجود داشت. شناورسازی سهمیه آرد نانوایی‌ها یکی از پایه‌های مفهوم هوشمندسازی یارانه نان است.

شناورسازی سهمیه آرد نانوایی‌ها عملیاتی شد

شناورسازی سهمیه آرد نانوایی‌ها با بهره‌برداری از داده‌ها از بهمن ماه وارد فاز عملیاتی شد. برای این امر در واقع عملکرد یک ماهه گذشته نانوایان مبنای اختصاص آرد در یک ماه آینده آن‌ها شد. به عبارتی رفتاری که در عرضه نان به مردم و تامین نان کشور از نانوایان سر می‌زند، مبنای تخصیص آرد یارانه‌ای برای دوره زمانی بعدی قرار می‌گیرد.

در سال گذشته نرخ کالا‌ها به دلیل رشد تورم افزایش یافت. نانوایان به منظور پوشش تورم درخواست افزایش قیمت نان را داشتند، اما این امر محقق نشد. برای پاسخ به نیاز نانوایان از سوی دولت چه اقدامی صورت گرفت؟

سخنگوی طرح هوشمندسازی: در سال ۱۴۰۱ قیمت نان براساس خواسته رئیس جمهوری تغییر نکرد، اما دولت تصمیم گرفت تا بخشی از خلاء درآمدی نانوا را جبران کند. این اقدام تحت عنوان کمک‌هزینه از ابتدای طرح عملیاتی و مقرر شد ۱۵ درصد عملکرد نانوایان در کارتخوان‌های هوشمند به شکل کمک‌هزینه آن‌ها پرداخت شود. این شیوه حمایتی در نوع خود بی‌نظیر بود. همچنین امکان تسویه روزانه نیز برای نانوایان به وجود آمد.
پرداخت جبرانی به صورت روزانه و بدون یک روز تاخیر انجام شد و تا امروز ادامه داشته است. در بهمن سال گذشته، چون خلاء درآمدی به وجود آمده بوده و در جلساتی که با نمایندگان اتحادیه‌ها برگزار شد، میزان کمک هزینه پرداختی دولت به نانوایان از بهمن ماه سال گذشته به ۳۰ درصد و از تیرماه ۱۴۰۲ به ۴۰ درصد افزایش یافته است. در واقع دولت مسئولیت جبران بخشی از خلاء درآمدی نانوایان را تقبل کرده است تا افزایش قیمت شدیدی روی قیمت نان انجام نشود و معیشت مردم دچار خدشه نشود.

آموزش به خباز‌ها

در سال ۱۴۰۱ زیرساخت انجام کمک هزینه برقرار و فاز شناورسازی از ۲۶ بهمن ۱۴۰۱ در استان‌ها آغازو طی یک ماهه اسفند در کل استان‌های کشور مبتنی بر عملکرد نانوایان به جای تخصیص بر مبنای عدد ثابت اجرا شد. این رویکرد تدریجی و با ملاحظات اجتماعی و تسامحات و آموزش و اینکه ضرری متوجه واحد‌های خبازی نشود آغاز شد. رئیس جمهوری نیز این اجازه را دادند که تا رسیدن طرح به بلوغ و آمادگی صنوف و به منظور عدم ایجاد فشار ناگهانی برای نانوایان تغییرات همراه با آموزش و ایجاد پذیرش صورت بگیرد. با توجه به برگزاری دوره‌های آموزش و تلاش برای رفع ابهامات به نظر می‌رسد که طرح هوشمندسازی یارانه نان ظرف مدت کوتاهی به بلوغ رسیده و کامل شود.

برای افزایش قیمت نان برنامه‌ای ندارید؟

سخنگوی طرح هوشمندسازی: نهاد ناظر و سیاستگذار در حوزه نان از سال‌های گذشته تاکنون، کارگروه‌های آرد و نان استان‌ها و بالاترین مرجع آن کارگروه نان و آرد کشوری در وزارت کشور است. هرگونه تصمیم گیری درباره قیمت نان، صدور مجوز، ساختار بازرسی و نظارت از اختیارات کارگروه‌های آرد و نان استان‌ها است و این مکانیزم هنوز هم برقرار است؛ بنابراین تصمیم گیری درباره قیمت نان برعهده کارگروه‌های آرد و نان استانهاست؛ طرح هوشمندسازی یارانه آرد ونان صرفا یک زیرساخت هوشمند برای رصد داده‌های حوزه نان ایجاد کرده است و به مساله قیمت و ... ورود ندارد.

ملاک عملکرد در توزیع هوشمند آرد چیست؟

سخنگوی طرح هوشمندسازی: در بحث توزیع هوشمند آرد که در قالب سامانه هوشمند فروش نان و مبتنی بر عملکرد واحد‌های نانوایی صورت می‌گیرد براساس جمعیت مقیم هر منطقه است و افزونه‌های جمعیت و جمعیت شناور که به دلیل مسافرت‌ها، کارگران فصلی و مهاجر انجام می‌شود در آن لحاظ نمی‌شود. این اطلاعات با دانش میدان به دست می‌آید و مدیران محلی و فرمانداران می‌توانند این تشخیص‌ها را داشته باشند به همین دلیل در مصوبه‌ای که به تازه‌گی کارگره تنظیم بازار ابلاغ کرده است اختیاراتی به استانداران داده شده که در گذشته نیز وجود داشت و کارگروه‌های آرد و نان استانی عالی‌ترین مقام هر استان در موضوع سیاست‌گذاری و نظارت بر حوزه ارد و نان هر استان هستند.

رصد عملکرد تمامی نانوایان

ابلاغیه جدید اختیارات گذشته را افزایش داده است. بر این اساس کارگروه‌های آرد و نان استانی و شهر‌ها می‌توانند براساس مشاهدات میدانی و سوابق و دانش تجربی، بصورت موردی، مازاد بر تخصیص سامانه هوشمند نسبت به توزیع آرد و نان اقدام کنند. یعنی در سامانه هوشمند مکانیزمی پیش بینی شده تا فرمانداران عملکرد تمامی نانوایان را در این سامانه رصد کرده و میزان توزیع آرد واحد‌های خبازی را بصورت موردی تغییر دهند. البته این تغییرات به دلیل انجام آن در سامانه هوشمند قابلیت گزارش‌گیری و رصد دارد. این گزارش‌ها دائما تولید و به مسئولان بالادستی گزارش می‌شود تا مدل درست تخصیص عادلانه توزیع آرد و نان واحد‌های خبازی توسط فرمانداری‌ها و کارگروه‌های آرد و نان به خوبی اجرا شود.

با توجه به ماهیت اجرای هوشمندسازی یارانه آرد و نان چه میزان از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان بخش خصوصی بهره گرفته شده است؟

سخنگوی طرح هوشمندسازی: در طرح هوشمندسازی، از فناوری‌های پردازش تراکنش همزمان در نرخ‌های بالا، فناوری پردازش و ثبت کلان داده به واسطه اضافه شدن ماهانه ۳۳۰ میلیون تراکنش فروش نان در کشور و فناوری یادگیری ماشین در پردازش رفتار گذشته نانوایان استفاده شده است که متناسب با موار د مذکور از ظرفیت شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان در این حوزه نیز استفاده شده است.