نفت چگونه در ایران استخراج شد؟

به گزارش خبرنگار تاریخ خبرگزاری آنا، در سال ۱۹۰۱ میلادی (۱۲۸۰ شمسی) ویلیام ناکس دارسی تبعه دولت بریتانیا موفق شد امتیاز اکتشاف، استخراج حمل و نقل و فروش نفت ایران را در سراسر کشور به استثنای پنج ایالت شمالی که زیر نفوذ روسیه تزاری بود، دریافت کند.

اما نباید از نظر دور داشت آن روز که مظفرالدین شاه داشت پای قرار داد را امضا می‌کرد به هیچ روی فکر نمی‌کرد نفت در آینده نزدیک آنچنان در سرزمینی که او حکم می‌راند تاثیر گذار باشد، حتی ویلیام ناکس دارسی ماجراجوی استرالیایی انگلیسی تبار نیز نمی‌دانست چه گنجی را به دست آوره است. اتفاقات آینده به سرعت بر اهمیت نفت می‌افزود به گونه‌ای که اختراع اتومبیل پنج سال پیش از قرارداد دارسی اتفاق افتاد و توسعه صنعت نفت با توسعه اتومبیل و هواپیما همگام بوده است. این صنعت نوپا با شتابی شگفت‌انگیز در حال تبدیل شدن به جایگزینی برای صنعت ذغال سنگ بود که منبع عمده انرژی در جهان آن روز محسوب می‌شد.

ویلیام ناکس دارسی

حال به ایران برگردیم که دارسی در امتیاز دارسی، متعهد شده بود طی دو سال پس از اخذ امتیاز، شرکت یا شرکت‌هایی برای بهره‌برداری از امتیاز نفت ایران ایجاد کند و از منافع خالص سالیانه خود شانزده درصد، به اضافه مبلغ ۲۰ هزار لیره انگلیسی نقداً و معادل ۲۰ هزار لیره دیگر سهام پرداخت شده به دولت ایران واگذار کند. مدت امتیاز شصت سال بود و پس از انقضای دوره امتیاز، تمام وسایل و ابنیه و ادوات موجود شرکت جهت ادامه بهره‌برداری به دولت ایران تعلق می‌گرفت.

در سال ۱۹۰۳ نخستین مرحله اکتشاف به نتیجه مطلوب رسید و اولین شرکت بهره‌برداری با سرمایه ۶۰۰ هزار لیره تأسیس شد. در این موقع حدود ۳۰۰ هزار لیره برای اکتشاف و دیگر امور هزینه شده بود و صاحب امتیاز مایل بود برای ادامه کار از همکاری و کمک دیگران در سرمایه‌گذاری بهره‌مند شود.

در سال ١٩٠٤ با تشویق دریاسالار لرد فیشر فرمانده نیروی دریایی انگلستان، کمیته بررسی منابع نفت جهت سوخت ناوگان نظامی بریتانیا با دارسی تماس گرفت تا او را به واگذاری امتیاز نفت ایران راضی کند. پس از مذاکراتی سرانجام توافق کردند شرکت جدیدی بنام سندیکای امتیازات تشکیل دهند.

در تاریخ ۲۸ مه ۱۹۰۸ (۵ خرداد ۱۲۸۷) حفر اولین چاه در مسجد سلیمان در عمق ٣٦٠ متری به نتیجه مطلوب رسید و نفت با فشار بسیار زیاد فوران کرد. در آوریل ۱۹۰۹ شرکت نفت انگلیس و ایران جانشین شرکت سندیکای امتیازات شد و در لندن به ثبت رسید. دارسی نیز به عضویت هیئت مدیره شرکت انتخاب شد و تا سال ۱۹۱۷ که زنده بود این سمت را به عهده داشت.

عملیات شرکت نفت انگلیس و ایران که از آغاز با کوشش زیادی دنبال شده بود به‌سرعت پیشرفت کرد در سال ١٩١٤ سی حلقه چاه در مسجد سلیمان حفر شده بود و عملیات لوله کشی انتقال نفت به آبادان به پایان رسیده بود، اما شرکت با مشکلاتی از لحاظ امنیتی روبرو بود؛ عملیات اکتشاف و حفاری در منطقه عشایر بختیاری و مخالفت سران قبایل بختیاری با آزادی عمل شرکت موجب یک سلسله مناقشات توأم با بروز ناامنی‌هایی در مناطق حوزه امتیاز شده بود. خوانین بختیاری برای حفظ امنیت اراضی که خود را مالک آن دانستند، خواستار دریافت امتیازات مالی از شرکت بودند. سرانجام شرکت برای برقراری امنیت در منطقه قرارداد‌هایی با آن‌ها و همچنین در خوزستان با شیخ خزعل که او نیز از سران قبایل عرب زبان بود منعقد کرد که سال‌ها اجرا شد.

بدین ترتیب شرکت نفت انگلیس و ایران بدون توافق و اجازه دولت ایران قرارداد‌های دو جانبه‌ای با خوانین بختیاری و دیگر سران قبایل محلی در خوزستان منعقد ساخت که منجر به تضعیف اقتدار دولت مرکزی ایران و رواج حکومت‌های ایلی و فئودالی شد.

پس از برقراری رژیم مشروطه و تصویب قانون اساسی ایران که بر طبق اصل ٢٤ آن دادن هر نوع امتیاز و موافقت با کلیه قرارداد‌ها و مقاوله‌نامه‌ها منوط به تصویب مجلس شورا بود، نمایندگان مجلس اول، به بحث کوتاهی درباره مقررات امتیاز نامه و مواد قرار داد قناعت کردند.

این نکته را نیز باید اذعان کرد که در آن‌موقع، اهمیت نفت هنوز آشکار نشده بود و پیشرفت‌های علمی و فنی برای کاوش نفت و استفاده از آن مراحل ابتدایی را طی می‌کرد. در سال ۱۹۱۲ اولین محصول نفت خام ایران به میزان ۳۰۰۰ تن صادر شد. در سال ۱۹۱۳ صادرات نفت به ۸۱۰۰۰ تن رسید در سال ١٩١٤ با تصفیه خانه‌ای که در آبادان تأسیس شده بود، بالغ بر ٢٧٤٠٠٠ تن نفت تصفیه شده و خام صادر شد که قسمت مهم آن را نیروی دریایی انگلستان و متفقین در عملیات جنگی به مصرف رساندند.

اهمیت روز افزون نفت بخصوص برای تأمین سوخت ناوگان تجاری و نظامی، که از ذغال سنگ به نفت تبدیل شده بود، لندن را به تکاپو انداخت تا اکثریت سهام شرکت نفت انگلیس و ایران را تصاحب کند. در عین حال وزارت دریاداری مالک و استخراج کننده سوخت مورد نیاز خود باشد و ذخیره نفتی خود را به حد کافی افزایش دهد.

گفتنی است که میزان تخفیف شرکت در فروش نفت به نیروی دریایی انگلستان هیچگاه برای دولت ایران روشن نشد. آنچه مسلم است این تخفیف، موجب تقلیل یافتن سهم ناچیز ایران از منافع شرکت شد و اعتراض مکرر دولت ایران در این مورد به جایی نرسید. با گذشت زمان، اهمیت نفت ایران و مضار قرار داد دارسی از جنبه‌های مختلف به‌خصوص از لحاظ سیاسی و اقتصادی روشن گشت و معلوم شد که چگونه زمامداران بی‌اطلاع وقت، ثروت عظیم و گران‌بهای کشور را به بهای بسیار ناچیزی، برای مدت طولانی، تسلیم بیگانگان کرده‌اند و مهم‌تر اینکه راه مداخله در امور مملکت را برای استعمارگران بریتانیایی هموار ساخته‌اند.

منبع: جنبش ملی شدن نفت ایران، غلامرضا نجاتی