ترسیم نقشه راه طب حکمت بنیان؛ از پزشکی حکیمانه تا طراحی سیستم‌های هوشمند
گروه دانش و فناوری خبرگزاری آنا - پروین طالبیان: نخستین همایش بین المللی طب حکمت بنیان در روز‌های ۲۲ و ۲۳ دی ۱۴۰۱ با حضور متخصصان علوم پزشکی و مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی با هدف ارتقاء مدیریت بیمارستانی با حضور متخصصان برجسته بین المللی و ملی در حوزه بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و علوم انسانی در بیمارستان فرهیختگان دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شد.
در این همایش مقالات متعددی با عناوین مختلف از سوی ماه متخصصان امر ارائه شد. در روز ابتدایی این همایش مبانی نظری طب حکمت بنیان با نگرش به سوابق آن در تاریخ و ادبیات علم طب در ایران با ارائه حسن امین لو، گفتگوی بین اخلاق زیستی سکولار و دینی و پاسخ اسلام با ارائه عبدالعزیز ساشا دینا، فواید حکمت پزشکی همگن در ارتقاء نظام سلامت با ارائه ناصر سیم فروش، تاملی در مفهوم حکمت در قرآن و بیان نمونه‌ای از نسبت حکمت و طبابت در قرآن با ارائه حسن بلخاری، استقرار حکمت در تعامل نظام به سلامت و فرهنگ عمومی با ارائه حسن بنیانیان، اخلاق پزشکی در منابع طب ایرانی با ارائه نفیسه حسینی یکتا، بررسی نظام آموزشی و سنجش طب حکمت بنیان در تاریخ ایران با ارائه مهدی نوید ادهم، روش تحقیق در طب حکمت بنیان با ارائه حمید سوری، جایگاه حکمت علمی در رفتار و درمانگران با ارائه مهرداد کریمی، اخلاق معنویت و آموزش با ارائه لیلا افشار، نقش جایگزینی مدیریت طب حکمت بنیان با مدیریت مدرن بیمارستانی و اثرات آن در بهبود کیفیت با ارائه محمد ورهرام مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت.
در روز دومین همایش درهم‌تنیدگی حکمت و پزشکی از سوی حامد آرضایی، دین و سلامت از سوی هارولد کویینگ، نگاه کمی در مراقبت‌های ویژه و بیماران بدحال از سوی محمدرضا هاشمیان، الگو‌های فکری و نظریه پزشکان ایرانی پیش از اسلام در حوزه اخلاق پزشکی از سوی ایمان نوروزی، جلوه‌های هنری و عرفانی در معماری بیمارستان حکمت بنیان از سوی عبدالحمید نقره کار حکمت و معرفت در شعر فارسی از سوی امیر اسماعیل آذر، نقش سلامت دیجیتال در طب حکمت بنیان از سوی سید مهدی حسینی و مقایسه دو روش گزارش دهی داوطلبانه حکمی و ابزار جهانی در شناسایی حوادث ناگوار بیمارستانی ارائه شد.
**طبیبان ما، طبابت را لباس حکمت بدانند
در ابتدای این همایش پیامی از سوی دکتر علی اکبر ولایتی رئیس هیئت مؤسس و امنای دانشگاه آزاد اسلامی از سوی مجری همایش قرائت شد.
متن پیام دکتر ولایتی به شرح زیر است:
در ابتدا لازم می‌دانم این نقل را از کلیله و دمنه ارائه نمایم که: "چنین گوید برزویه، مقدم اطبای پارس، که پدر من از لشکریان بود و مادر من از خانه علمای دین زردشت بود، و اول نعمتی که ایزد، تعالی و تقدس، بر من تازه گردانید دوستی پدر و مادر بود و شفقت ایشان بر حال من، چنان که از برادران و خواهران مستثنی شدم و به مزید تربیت و ترشح مخصوص گشت و، چون سال عمر به هفت رسید مرا بر خواندن علم طب تحریض نمودند، و چندان که اندک وقوفی افتاد و فضیلت آن بشناختم به رغبت صادق و حرص غالب در تعلم آن می‌کوشیدم، تا بدان صنعت شهرتی یافتم و در معرض معالجت بیماران آمدم. آن گاه نفس خویش را میان چهار کار که تکاپوی اهل دنیا از آن نتواند گذشت مخیر گردانیدم: وفور مال و، لذات حال و، ذکر سایر و ثواب باقی؛ و پوشیده نماند که علم طب نزدیک همه خردمندان و در تمامی دین‌ها ستوده است؛ و در کتب طب آورده‌اند که فاضلتر اطبا آن است که بر معالجت از جهت ذخیرت آخرت مواظبت نماید، که به ملازمت این سیرت نصیب دنیا هر چه کامل‌تر بیابد و رستگاری عقبی مدخر گردد. "
تاریخ پزشکی در ایران به قدمت تاریخ ملت بزرگ ایران است و در تاریخ اسطوره‌ای ایران، ذال پدر رستم با سیمرغ که یک تعبییر از آن «سیمرغ» به معنای مرغ طبیب است ارتباط داشت. در حفاری‌های شهر سوخته زابل، جمجمه‌ای یافتند که در یکی از آن‌ها چشم مصنوعی استفاده شده بود و در دیگری جمجمه بیماری بود که آبسه درون مغزی داشت و جراحان آن زمان در ایران جمجمه او را سوراخ کرده و چرک را خارج نمودند و در سوراخ ایجاد شده در جمجمه با سرب پوشانده بودند که این مهم ۵ هزار سال قبل در ایران اتفاق محقق شد.
تنوع اقلیم، انواع دارو‌های گیاهی که ایرانیان برای اولین بار از آنان بهره بردند، تنوع گیاهان ایرانی با حدود ۸ هزار نوع که حدود ۱۷۰۰ مورد آن دارویی است و در هیچ جای دیگر دنیا به وسعت خاک ایران این تعداد گیاهان دارویی یافت نمی‌شود لذا بیش از هر بخش دیگر پزشکی، داروسازی در ایران توسعه یافته و مشاهده می‌کنیم در جندی شاپور اساتید داروسازی عمدتا ایرانی بودند.
تاریخ طب ایران یکی از پر افتخار‌ترین بخش تاریخ علمی کشور است و بی تردید به لحاظ تعداد پزشکان، کیفیت کار، نو آوری، سطح علمی و ... از جمله بالا‌ترین جایگاه در میان ملل صاحب نام عالم می‌باشد.
قریب ۱۴ هزار کتاب متن پزشکی در تاریخ تمدن اسلام به وجود آمده که بخش اعظم آن متعلق به ایرانیان است و ما نیز با تاسی از گذشتگان خود، می‌بایست طبابت را مترادف با حکمت بدانیم و ان شا الله در تحولات آموزشی، طبیبان ما، طبابت را لباس حکمت بدانند تا وجهه طبیب ایرانی همچون علی ابن ربن طبوی، محمد ابن زکریای رازی، علی ابن عباس اهوازی، شیخ الرییس ابو علی سینا، ابوالحسن طبری، ابن ماهر شیرازی، ابن مردویه اصفهانی، سید اسماعیل جورجانی، عقیل خراسانی، زین العطار شیرازی، حکیم مومن تنکابنی و... بار دیگر زینت بخش عرصه پزشکی جهانی شود.
امامین انقلاب اسلامی رهبرانی حکیم و فرزانه بوده و هستند و تاکید رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی)، در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران، به دو مقوله «علم و پژوهش» و «معنویت و اخلاق» دوشادوش و در کنار یکدیگر، از حکمت آن مرد بزرگ و همچنین مسئولیت خطیر دست اندرکاران حوزه بهداشت، درمان و اموزش پزشکی در تعمیق گفتمان‌های حکمت محور که بر مبانی اندیشه‌های بلند اسلامی استوار است حکایت دارد.
اینجانب و همکارانم امروز و در این اجلاس، توفیق میزبانی از دانشمندان، استادان، پژوهشگران و دانشجویان ارجمندی را داریم که با هدف بستر سازی برای احیای یک گفتمان مهم و کلیدی در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران یعنی «طب حکمت بنیان است» گرد هم آمده اند.
امیدواریم به فضل و توفیق الهی، در این نشست بتوانیم مبانی طب حکمت بنیان را معرفی و بازشناسی کنیم تا بر آن پایه و بنیان، اندیشه‌های نو مجال ظهور یابند و زمینه برای بهره مندی تمدن نوین اسلامی از این گمشده تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران فراهم آید.
لازم می‌دانم سپاس صمیمانه خود را به همکاران سخت کوشم در وزارت محترم بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و به ویژه مرکز آموزشی، پژوهشی و درمانی سل و بیماری‌های ریوی مرحوم دکتر مسیح دانشوری که سال‌ها در این حوزه، به بستر سازی و تبیین نظریات و تهیه مقدمات گفتمان سازی طب حکمت بنیان همت گماشته اند تقدیم دارم.
سعی و اهتمام مجدانه بانیان این همایش ارزشمند را که متبرک به زادروز ولادت صدیقه کبری حضرت فاطمه زهرای مرضیه (س) و روز بزرگداشت مقام زن و ولادت بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) است ارج می‌نهم و امیدوارم شاهد تداوم و استمرار این حرکت مهم و اساسی باشیم.
توفیق و سربلندی برادران و خواهران ارجمند را از درگاه خداوند منان و تحت سایه حضرت، ولی عصر (عج) خواستارم، همه اندیشمندان و متفکران را به حضور فعال و تداوم اندیشه ورزی در مقوله «طب حکمت بنیان» دعوت می‌نمایم و امیدوارم نتایج این نشست هم بتواند در پیشیرد اهداف و مسیر مهم پیش رو موثر واقع گردد. ان شاءالله
**پزشکان خانم در اداره کشور توان علمی بالایی دارند
ناصر سیم فروش عضو هیئت علمی و استاد ممتاز دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی نیز در این همایش گفت: در حال حاضر نزدیک به ۳۰ هزار پزشک خانم در ایران داریم و تاریخ پزشکی مملو از پزشکان برجسته و فداکار زن در حل مشکلات پزشکی جهان بوده است.
وی افزود: قرآن و اهل بیت دو ارثیه ماست که اگر به آن‌ها وصل شویم حکمت هم ایجاد می‌شود. انجام تکالیف شرعی وظیفه ما به عنوان یک مسلمان است و روش طبابت جمهوری اسلامی با کشور‌های دیگر فرق باید داشته باشد.
سیم فروش تصریح کرد: برای برخی‌ها سوال پیش آمده بود که آیا تربیت نیروی انسانی متخصص پزشک خانم لازم است؟ حاکم بودن فرهنگ مرد سالاری در پزشکی و شرایط فیزیکی خانم‌ها از نظر قدرت بدنی، عدم حمایت برخی خانواده ها، عدم حمایت دولت از اشتغال بانوان و ... از جمله تصورات اشتباه بوده است.
استاد ممتاز دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی ادامه داد: خانم‌ها در دهه‌های گذشته در جهان بلوغ علمی خود را با وجود مسئولیت‌های خانوادگی نشان داده اند. مطالعات بین المللی در ارتباط با حوزه‌های پزشکی بانوان در کشور‌های مختلف نشان داده که بانوان توان بالایی برای اداره پزشکی کشور دارند.
سیم فروش بیان کرد: باید بانوان را به سمت تحصیل در حیطه‌های پزشکی سوق دهیم و طبق گزارش‌های مختلف به این نتیجه رسیدیم که زنان بیماری که دچار جراحی کلیه هستند تمایل بیشتری به مراجعه پزشک بانو دارند.
وی ادامه داد: فرصت‌های بیشتر اشتغال باید در اختیار بانوان قرار بگیرد تا آن‌ها احساس امنیت شغلی داشته باشند.
استاد ممتاز دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی ادامه داد: خانم‌ها باید یا نصف آقایان کار کنند یا اگر همسان کار کردند درآمد بالایی کسب کنند و باید دو برابر آقا به تربیت نیروی خانم اقدام کنیم و مهدکودک‌های لازم را برای فرزندان بانوان شاغل ایجاد کنیم و باید به بانوان احترام بذاریم.
سیم فروش افزود: احترامی که اسلام به بانوان کشور می‌گذارد خیلی بهتر از کشور‌های دیگر است؛ در کشور‌های دیگر زن به عنوان ابزار برای مقاصد کالا و سایر اهداف دیگر است و استفاده از استادان مجرب برای تربیت نیروی بانو لازم است.
وی بیان کرد: به عنوان اولین مرکز در دنیا بیماری‌های کلیوی خانم‌ها از سوی متخصصان خانم دیده می‌شود. قبل از انقلاب در کشورکمونیستی پزشک زن زیاد بود، اما ما یک پزشک کلیوی خانم هم نداشتیم.
استاد ممتاز دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی گفت: جمهوری اسلامی ایران با برنامه صحیح کمبود پزشک خانم را در طی دو دهه جبران کند و تحویل جامعه دهد، خانم‌ها باید بدون بررسی وارد دانشگاه‌ها شوند و باید در داخل دانشگاه‌ها بانوانی باشند تا بتوانند نیروی بانو تحویل جامعه دهند.
**بیمارستان مسیح دانشوری الگوی کشوری بیمارستان حکمت بنیان است
ادیب پور مشاور وزیر بهداشت نیز در نخستین همایش بین المللی طب حکمت بنیان گفت: طب قدیم ایران بر اساس حکمت استوار بود سابقا طبیبان به حکیم ملقب بودند و بیمارستان مسیح دانشوری الگوی کشوری بیمارستان حکمت بنیان است.
وی افزود: عنوان طب حکمت بنیان هیچ ارتباطی به روش‌ها و تکنیک‌های طبابت اهم از تشخیص، درمان و دارو ندارد. حتی اطلاق این عنوان تنها به اخلاق پزشکی رایج که برگرفته از متون غربی است، نیست. برای اینکه بحث اخلاق پزشکی رایج فقط شامل رفتار‌های ظاهری است که شامل جزئی از ارکان طب حکمت است.
ادیب پور تصریح کرد: هدف طب حکمت بنیان خیلی متعالی‌تر بوده و علاوه بر تظاهرات رفتاری دربرگیرنده باور‌های درونی مبتنی بر کرامت‌های انسانی به عنوان یک مخلوق خداوند و خلیفه او و نهایتا قرب الهی است.
مشاور وزیر بهداشت ادامه داد: مجموعه رفتار‌ها و باور‌های سنتی بر حکمت همچنین فرایندها، سازوکار‌ها و ساختار‌هایی برای استقرار در نهادینه کردن آنهاست که مانند چتری بر تعامل بین خدمت دهندگان و گیرندگان با هر روش طبابت که مورد استفاده است برقرار می‌شود.
ادیب پور اضافه کرد: با بیان اینکه دامنه طب حکمت بنیان شامل ۳ مورد است، تاکید کرد: اولین عامل خدمت دهندگان سلامت شامل هرکسی است که به هر نحوی خدمات سلامت ارائه می‌دهد، دورون ساختار فیزیکی، بخش‌های زیر بنایی، ضوابط و مقررات و سازو کار‌ها و فرایندهاست. سومین عامل خدمت گیرنده سلامت از جمله بیمار، همراه بیمار، متوفی در بیمارستان و تمام مراجعه کنندگان برای دریافت خدمات سلامت است.
مشاور وزیر بهداشت گفت: در رابطه با طب حکمت بنیان در ادبیات و کتاب‌های طبی رسمی زمان قدیم مطالب بسیار عمیقی داریم که اگر آن‌ها را ورق بزنیم و مطالعه کنیم از داخل آن‌ها مطالب بسیار غنی برای طب حکمت بنیان پیدا می‌کنیم.
ادیب پور تاکید کرد: در گزینش پزشکی کسانی باید پذیرفته شوند که استعداد ذاتی داشته باشند.
**بررسی نظام آموزشی و سنجش طب حکمت بنیان در تاریخ ایران
مهدی نوید ادهم دبیرکل هیأت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی در نخستین همایش بین المللی طب حکمت بنیان نیز گفت: ارسطو هدف دو علم سیاست و پزشکی را طلب خیر می‌دانست.
وی افزود: به باور وی سیاست در پی خیر کلی است در حالیکه پزشکی در پی خیر جزئی است. اگر سیاست با ایده خیر سر و کار دارد پزشکی به خود تندرستی یعنی به ماهیت یا ذات آن می‌پردازد. ارسطو در پزشکی از تمثیل دریا نوردی استفاده می‌کرد و بر این باور بود که فن پزشکی همچون دریانوردی مستقیم با موقعیت فرد بیمار سر و کار دارد. یعنی پیش از آغاز به درمان باید به موقعیت و مختصات کلی طبیعت فرد به عنوان یک کل توجه داشت. به باور ارسطو پزشکان باید همواره به بررسی کل اندام انسان بپردازند، مثلاً متخصصی، چون چشم پزشک به شناخت کلی جسم انسان نیازمند است.
ادهم تصریح کرد: بهره‌گیری از الگوی آموزش پزشکی ارسطو در آموزش نه در خود یونان، بلکه در سرزمینی که پناهگاه اندیشه‌های فلسفی نوآور شمرده می‌شد، یعنی ایران دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی محقق شد.
دبیرکل هیأت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: استادان مراکز علمی و آموزشی رها، ادسا و نصیبیین و دانشگاه بزرگ جندی شاپور چنین نگاهی به آموزش پزشکی داشتند. همین اندیشه، در دوران اسلامی با تقویت در ساختار و منظومه فکری پیشرو اندیشه‌های اسلامی تقویت شد و به دارالحکمه بغداد انتقال یافت و در آموزش پزشکی در دوران اسلامی نهادینه شد.
ادهم اضافه کرد: در این شیوه آموزش، دینداری نفوس دانشجویان را به پذیرش حکمت و طلب فضایل و رسیدن به سعادت انسانی از راه اندیشه درست و سنجش صحیح آماده می‌سازد. این نظر بی‌گمان با آموزه‌های فارابی درباره بایستگی و وجوب آموزش دینی به جوانان و پیش شرط بودن تربیت دینی برای مطالعه اخلاق فلسفی مناسبت دارد و ریشه‌های نظری آن را تا اخلاق نیکوماخوس ارسطو میتوان پی گرفت.
وی گفت: با توجه به اینکه جسم و بدن انسانی در مکتب اسلام امانت الهی است و سلامت روح به همت جسم وابسته است، لذا حفظ الصحه و تلاش برای سلامتی و بهداشت بدن در اولویت قرار دارد و به همین دلیل پزشکی مورد استقبال علما و فیلسوفان معتبر اسلامی قرار گرفته است و دستاورد‌های بزرگی را در تاریخ به ارمغان آورده است.
**کاهش آسیب‌ها کاربرد حکمت در تعامل با نظام سلامت است
حسن بنیانیان، مشاور امور فرهنگی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در این همایش گفت: اختلال و عدم توازن در تعامل و توجه بین عرصه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی را شاهد هستیم. از جمله موضوعاتی که در این زمینه مورد توجه است توسعه و تعمیق اجتناب ناپذیر اطلاعات و دانش جدید در عرصه‌های مختلف زندگی است.
وی افزود: حکمت وقتی به معنای علم با ارزش است که توام با عمل باشد یا دانشی که آدمی به کمک آن افعالش را از روی تدبیر و اتقان انجام می‌دهد یا به معنای رسیدن به حقیقت به وسیله علوم عقل است.
بنیانیان ادامه داد: میتوان هر نوع تدبیر برای کاهش آسیب‌های تخصص گرایی در نظام سلامتی افزایش آثار مثبت این پدیده را در تحولات فرهنگی عمومی کاربرد حکمت در تعامل نظام سلامتی فرهنگ عمومی دانست.
به گفته وی شناسایی و چاره اندیشی ناهماهنگی‌ها می‌تواند نقش موثر در افزایش کارایی نظام سلامت جامعه داشته باشد.
بنیانیان افزود: پزشکی و پرستاری کشور به عنوان ابزاری برای کاهش نواقص در تشریح رابطه دین فرهنگ با نظام سلامت گامی مقدماتی برداشته است.
**ساحت‌های حکمت در سلامت انسان اثرگذار است
حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی نیز در پیامی ویدیویی به همایش طب حکمت بنیان اظهار کرد: دکتر ولایتی سالهاست دغدغه حکمی سازی علوم داشتند و دارند و در این زمینه گام‌های اساسی برداشته اند.
وی با اشاره به نسبت حکمت و سلامت گفت: حکمت واژه‌ای ایرانی اسلامی است و معادلی در زبان‌های دیگر ندارد. حکمت سه ساحت بینش، منش و کنش دارد که بر سلامت تاثیر می‌گذارد.
معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی گفت: حکمت در ساحت بینش علم و عقل و فهم است. طبیبان هر شناخت و معرفتی نسبت به انسان داشته باشند در سلامت تاثیر گذار است. یعنی گستره بیماری انسانی سلولی با انسان سلولی و روحی متنفاوت است. اگر انسان را مجموعه سلول‌ها بدانیم یا انسان را مجموعه‌ای از سلول‌ها و روح بدانیم با هم متفاوت است اینگونه هویت انسان هویت ملکی و ملکوتی پیدا می‌کند. چنین شناختی از انسان گستره سلامت و بیماری اش تفاوت پیدا می‌کند. همچنان که شناخت طب جسمی لازم است شناخت طب روحانی نیز نیاز است.
خسروپناه ادامه داد: حکمت در ساحت منش فضائل اخلاقی است، اخلاص و خردگرایی، بصیرت، غیرت که در مفاهیم قرآنی هستند ساحت منش حکمت است. تفاوت طبیب حکیم با غیرحکیم در این زمینه آشکار است. طبیب غیرحکیم دنبال درآمد و پول درآوردن است، ولی طبیب حکیم فضیلت محور است و دغدغه دین و دنیا دارد.
وی بیان کرد: ساحت سوم ساحت کنشی است که شامل مردم داری و حکمرانی عادلانه است، باید حکمرانی سلامت در راستای منافع مردم داشته باشیم، اگر طب با ساحت کنشی حکمت پیوند برقرار کند، دغدغه مردم در اولویت قرار می‌گیرد. اگر طباطبت به اختاپوس طب تبدیل شود باید بدانیم که طب از حکمت فاصله گرفته است. اینگونه سیاستگذاری و مقررات گذاری به گونه‌ای خواهد بود که نفع عده‌ای را در بر خواهد داشت.
معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی تصریح کرد: حکمت علم نافع مبتنی بر عقلانیت است که بر طب و طبیب اثر می‌گذارد از قدیم به طبیب حکیم، چون دانش طب را برای سلامت همه جانبه مردم دنبال می‌کردند.
**ارائه خدمات درمانی یکپارچه هوشمند در سفر بیمار نقش بسزایی ایفا می‌کند
سید مهدی حسینی، مدیر کسب و کار‌های سلامت هوشمند نیز در این مراسم عنوان کرد: در زیست بوم خدمت دهندگان و خدمت گیرندگان محوریت انسان با حفظ کرامت و منزلت و احترام متقابل است علاوه بر اینکه توصیه اکید آموزه‌های اخلاقی و شئونات اسلامی است.
وی افزود: شرط اصلی و اساسی کسب و کار‌های اخلاق محور نیز است که ضمن ایجاد ارزش و مطلوبیت برای ذینفعان تولید ارزش اقتصادی را نیز به دنبال خواهد داشت، بیمارستان‌ها و مراکز خدمات درمانی نه تنها از این قاعده مستثنا نیستند بلکه به واسطه اهمیت جان شریف انسان‌ها و شرایط جسمی و روحی بیمار و همراهان این مهم در جایگاه ویژه‌ای قرار دارد.
مدیر کسب و کار‌های سلامت هوشمند بیان کرد: در این راستا و به جهت ارائه خدمات درمانی بیمار محور با در نظر گرفتن جایگاه منزلت و کرامت بیماران و کادر درمان رویکرد سلامت دیجیتال با فراهم کردن و ارائه خدمات درمانی یکپارچه هوشمند در سفر بیمار نقش بسزایی ایفا می‌کند.
انتهای پیام/