کدام دوره مجلس رکورد دار استیضاح وزرا است؟

گروه سیاست خبرگزاری آنا- محدث تک فلاح: سابقه تاریخی انجام استیضاح اگرچه به قرون وسطی باز می‌گردد، اما نمونه‌های عینی مشخص آن را می‌توان در عملکرد اوایل قرن نوزدهم نظام سیاسی انگلیس مشاهده کرد. در نظام‌های سیاسی جهان برای جلوگیری از تمرکز قدرت و نیز رعایت جنبه‌های تخصصی اداره امور جامعه، قدرت حکومت به سه شاخه تقنینی، اجرایی و قضایی تقسیم شده‌است.

وزرا و رئیس جمهور، چون مسؤولیت سنگینی در برابر امور اجرایی و سیاسی جامعه و کشور دارند، باید در نارسایی‌ها و کجروی‌ها نیز در مقابل یک قوه ناظر پاسخگو باشند، تا از چار چوب قانونی خود پا فراتر نبرند. تخطّی وزرا و رئیس جمهور از مسئولیت‌های فردی و جمعیشان، موجب طرح سؤال یا استیضاح برای آنان می‌شود.

** فرق سوال با استیضاح

سوال معمولاً در قبال ابهاماتی که برای نمایندگان مجلس ایجاد شده، مطرح می‌شود که آنان با دعوت از وزرا یا رئیس جمهور با طرح سؤال ابهامات را از بین می‌برند؛ به دنبال آن، موضوع فیصله پیدا می‌کند. ولی استیضاح در قبال خطا‌ها و تخطّی‌های قانونی وزیران یا رئیس جمهور است که به دنبال آن ممکن است موجبات عزل آن‌ها از مقام خودشان فراهم شود.

** استیضاح در قانون اساسی

بند الف اصل ۸۹ قانون اساسی در این باره می‌گوید: نمایندگان مجلس شورای اسلامی می‌توانند در مواردی که لازم می‌دانند هیئت وزیران یا هر یک از وزرا را استیضاح کنند، استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است که با امضای حداقل ده نفر از نمایندگان به مجلس تقدیم شود.

هیئت وزیران یا وزیر مورد استیضاح باید ظرف مدت ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و به آن پاسخ گوید و از مجلس رأی اعتماد بخواهد. در صورت عدم حضور هیئت وزیران یا وزیر برای پاسخ، نمایندگان مزبور درباره استیضاح خود توضیحات لازم را می‌دهند و در صورتی که مجلس مقتضی بداند اعلام رأی عدم اعتماد خواهد کرد. اگر مجلس رأی اعتماد نداد؛ هیئت وزیران یا وزیر مورد استیضاح عزل می‌شود.

در هر صورت وزرای مورد استیضاح نمی‌توانند در هیئت وزیرانی که بلافاصله بعد از آن تشکیل می‌شود عضویت پیدا کنند.

** آیا امروز استیضاح چاره درد است؟

از آنجایی که امر «استیضاح» یک حق برای نمایندگان مجلس شورای اسلامی است، بد نیست به اجرای این موضوع در این ایام اخیر مروری داشته باشیم. آخرین استیضاح ابلاغ شده توسط نمایندگان این دوره از مجلس شورای اسلامی مربوط می‌شود به خبری که محمدحسن آصفری نماینده اراک و عضو کمیسیون شورا‌های مجلس شورای اسلامی از کلید خوردن طرح استیضاح سید احسان خاندوزی وزیر اقتصاد و امور دارایی در مجلس داده است. این اتفاق که ۳ خردادماه ۱۴۰۱ رسانه‌ای شد همراهی شایعه استیضاح وزیر بهداشت و وزیر ورزش و جوانان را نیز در پی داشت. 

با در نظر گرفتن این‌که استیضاح حق نمایندگان است، سوالی که پیش آمده این است که مگر تنها این ابزار در دست نمایندگان وجود دارد؟ برای بررسی مشکلات کشور، وزراتخانه‌ها و مردم و اعمال نظارت، می‌توان از باقی ابزار‌های نمایندگان مجلس همچون: ایراد سوال در کمیسیون یا صحن و یا حتی انجام تحقیق و تفحص هم استفاده کرد. ضمن اینکه سوال مهم‌تر این است که آیا استیضاح در این زمان و در شرایط کنونی چاره درد است؟ 

جالب آنجاست که از این اخبار و درخواست‌های استیضاح وزرای مختلف در راهرو‌های مجلس زیاد شنیده می‌شود. اما خیلی از آن‌ها اعلام وصول نمی‌شود.

** فصل همدلی

از این رو به نظر می‌رسد که در فصل همدلی دولت و مجلس می‌توان به غیر از روش استیضاح هم، نظارت‌ها را انجام و یا تذکرات را به ایشان ارائه داد. 

اگر چه از همان ماه‌های اول روی کار آمدن دولت، بهارستانی‌ها نارضایتی خود را از عملکرد برخی وزرا همچون سید احسان خاندوزی، سیدرضا فاطمی امین، حجت الله عبدالملکی اعلام کردند و حتی امضا‌هایی را برای استیضاح برخی از آنان جمع کردند؛ اما، این روز‌ها صف وزرایی که عملکردشان نارضایتی نمایندگان رادر پی داشته، بیشتر شده است.

یادآوری این نکته هم بد نیست که استیضاح برای وزیر صمت در آبان ۱۴۰۱ انجام شد، اما در نهایت او باردیگر توانست از این فیلتر بهارستان عبور کنند. بهرام عین اللهی، فاطمی امین، حمید سجادی و جواد ساداتی نژاد هم تا کنون یک کارت زرد از مجلس دریافت کردند و به نظر می‌رسد که اسم‌شان در لیست ترمیم احضار به بهارستان باشد.

سابقه جمهوری اسلامی در استیضاح وزرا نشان می‌دهد که نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی همیشه در این طمینه فعال بودند و از این بازوی اجرایی به خوبی استفاده می‌کردند. 

محمدرضا باهنر که در مجلس‌های دوم و سوم و چهارم و پنجم و هفتم و هشتم و نهم به عنوان نماینده مردم حضور داشته و نامش با نهاد پارلمان عجین شده است در گفتگویی اظهار داشته است که روند درخواست‌ها برای استیضاح‌ها در مجلس طبیعی است. 

وی می‌گوید: «بر طبق قانون اساسی وقتی ۱۰ نفر از نمایندگان مجلس جمع می‌شوند می‌توانند یک وزیر را استیضاح کنند. من هفت دوره مجلس بوده‌ام و تقریبا با همه دولت‌ها همزمان در مجلس بوده ام. من این ادعا را به صورت جدی دارم که هیچ وزیری در هیچ دولتی نیست که در مجلس ۱۰ مخالف جدی داشته باشد. بنابر این امضا می‌کنند و طرح استیضاح به جریان می‌افتد. یعنی شروع استیضاح با ۱۰ نفر است، اما اگر بخواهد که استیضاح به نتیجه برسد باید نصف به اضافه یک نفر باید رای بدهند.»

از این رو باید منتظر ماند و دید اخباری که در راهرو‌های مجلس مبنی بر استیضاح برخی از اعضای کابینه شنیده می‌شود به چه اندازه جدی می‌شود، آنچه مشخص است هنوز استیضاحی به صورت رسمی در صحن پارلمان اعلام وصول نشده است به همین جهت اخبار مطرح شده را فقط می‌توان در حد شنیده‌ها و یا تلاش تعدادی از نمایندگان –که تازگی هم ندارد- برای استیضاح‌ها تفسیر کرد!

بد نیست به این بهانه با سابقه استیضاح وزرا در دولت‌های پیشین هم مروری داشته باشیم. 

** آغاز استیضاح از سومین دولت

اولین استیضاح پس از انقلاب به دولت سوم برمی‌گردد. در این دوره وزیر مسکن و شهرسازی استیضاح شد که توانست در سمت خود ابقا شود. همچنین در دولت چهارم و تا پایان سال ۶۸ وزرای کشور و صنایع سنگین نیز از سوی مجلس استیضاح شدند، اما توانستند بار دیگر از نمایندگان رای اعتماد بگیرند. 

در دولت‌های سازندگی نیز استیضاح انجام شد که رئیس جمهور فقط در یکی از آن‌ها حضور داشت. نخستین وزیر دولت پنجم وزیر بهداشت بود که خیلی زود یعنی پس از یک سال با رای مجلس از کابینه کنار رفت. تا پایان دولت ششم هاشمی رفسنجانی سه وزیر دیگر نیز استیضاح شدند که شامل وزرای آموزش و پرورش، راه و ترابری، معادن و فلزات بودند، اما هر سه توانستند نمایندگان مجلس را برای ابقا در کرسی وزارت قانع کنند.

** اوج‌گیری استیضاح‌ها در دولت‌های هفتم و هشتم

آمار استیضاح‌ها در دولت هفتم و هشتم ناگهان بالا رفت. در این دولت ۷ استیضاح انجام شد که ۴ مورد آن در مجلس ششم رخ داد. این در حالی بود که مجلس یک‌دست اصلاح‌طلب ششم همگرایی زیادی با دولت وقت داشت. در دو دولت سیدمحمد خاتمی وزرای کشور، فرهنگ، مسکن و شهرسازی، بهداشت، آموزش و پرورش، ارتباطات و راه و ترابری استیضاح شدند که از این میان عبدالله نوری وزیر کشور و احمد خرم وزیر راه با رای مجلس صندلی وزارت را ترک کردند و از کابینه کنار رفتند.

دولت نهم و دهم نیز مثل دو دولت پیشین، برخی اعضای کابینه زیر تیغ استیضاح قرار گرفتند. نکته اینجا بود که محمود احمدی نژاد بر خلاف روسای‌جمهور پیشین تقریبا در همه جلسات استیضاح وزرای خود حضور داشت؛ البته او در جلسه استیضاح حمید بهبهانی وزیر راه و شهرسازی که استاد او (رئیس دولت اسبق) در دوره دانشگاه نیز بود حضور نیافت. وزرای کشاورزی، آموزش و پرورش، کشور، راه و ترابری، نیرو، اقتصاد، کار و امور اجتماعی در دو دولت او استیضاح شدند. اما در نهایت سه وزیر یعنی علی کردان وزیر کشور، حمید بهبهانی وزیر راه، و عبدالرضا شیخ‌الاسلامی وزیر کار از کابینه کنار رفتند.

** دولت یازدهم و دوازدهم؛ خداحافظی سه وزیر از کابینه

بیشترین آمار استیضاح وزرا برای دولت‌های یازدهم و دوازدهم است. در نهایت نیز رضا فرجی دانا وزیر علوم و مسعود کرباسیان وزیر اقتصاد و علی ربیعی وزیر کار با رای مجلس از کابینه خدا حافظی کردند. در این میان فرجی دانا تنها پس از یک سال حضور در دولت سال ۹۳ استیضاح شد و کنار رفت.

** رکورد‌های استیضاح در ادوار مجلس

عباس آخوندی وزیر راه دولت یازدهم و دوازدهم با طرح ۳ استیضاح بیشترین پاسخگویی را به مجلس داشته است. همچنین وزرای مسکن، راه و شهرسازی با ۵ استیضاح، وزرای راه و ترابری، وزرای کشور، وزاری تعاون، کار، رفاه و امور اجتماعی و وزاری آموزش و پرورش نیز هر یک با ۳ استیضاح بیشترین آمار استیضاح در دولت‌ها را داشتند.

در این میان مجلس دهم با ۶ استیضاح در ادوار مجلس رکوردار استیضاح محسوب می‌شود و پس از نمایندگان دوره دهم نمایندگان مجلس‌های ششم، هشتم و نهم با ۴ استیضاح قرار دارند. در بین همه وزرایی که استیضاح شدند نیز عبدالرضا شیخ‌الاسلامی وزیر کار دولت دهم با ۱۹۲ رای منفی و علی کردان وزیر کشور دولت نهم با ۱۸۸ رای منفی وزرای دولت‌های نهم و دهم بیشترین رای منفی را گرفتند.

** مجلس یازدهم و اولین استیضاح در دولت سیزدهم

در مجلس یازدهم استیضاح فاطمی امین پس از کش و قوس‌های فراوان سرانجام در دستور کار قرار گرفت و باردیگر او توانست اعتماد بهارستان نشینان را کسب کند