ماجرای کلاس‌های تفسیر عالمه غیرمعلمه در مسجد کوفه
گروه فرهنگی خبرگزاری آنا ـ الهه درستی: نهم آذرماه با پنجم جمادی‌الاول و زادروز حضرت زینب (س) مصادف است. بانوی عظیم‌الشانی که یکی از ستون‌های اصلی قیام سیدالشهدا (ع) و نهضت حسینی بودند و مردم هم با شنیدن نام مبارکشان به یاد مصائب و حماسه‌های ایشان می‌افتند. اما حضرت زینب (س) پیش از واقعه عاشورا هم نقش مهمی در گسترش فرهنگ اصیل اسلامی داشتند که کمتر شنیده شده است.
بر اساس این گزارش، به مناسبت میلاد بانوی کربلا به سراغ «دکتر محمد احمدی»، پژوهشگر تاریخ اسلام و مدرس دانشگاه رفتیم تا از وی در مورد حضرت زینب (س) قدری بیشتر بشنویم.
** ما در مورد حضرت زینب (س) عمدتا در ایام ماه محرم و وفات ایشان می‌شنویم و اطلاعات داریم، اما چه منابعی درباره زندگی و شخصیت حضرت زینب (س) پیش از واقعه کربلا وجود دارد؟
محققان حداقل ۲۰۰ کتاب مختلف شخصیت حضرت زینب (س) را به علاقه‌مندان معرفی کرده‌اند. یک منبع مفصل، کتاب ۶ جلدی ریاحین الشریعة یا بانوان دانشمند شیعه است که شیخ ذبیح‌الله محلاتی از شاگردان فاضل مرجع بزرگ، سید ابوالحسن اصفهانی بر اساس منابع روایی و تاریخی، به صورت دانشنامه‌ای در معرفی ده‌ها زن شاخص شیعه به رشته تحریر در آورده است. در جلد سوم از این مجموعه، جزییات زندگی زینب (س) از کودکی تا وفات آمده است. نیز کتاب خصائص زینبیه اثر سیدنورالدین جزائری، کتاب حضرت زینب پیام‌رسان شهیدان کربلا اثر محمد محمدی اشتهاردی، کتاب زندگانی حضرت زینب کبری از ولادت تا شهادت اثر سید محمد کاظم قزوینی، کتاب نگاهی کوتاه به زندگی حضرت زینب کبری اثر هاشم رسولی محلاتی، و کتاب السیدة زینب بطلة التاریخ و رائدة الجهاد فی الاسلام اثر باقرشریف القرشی و چاپ بیروت را می‌توان مثال زد.
اکثر مردم حضرت زینب (س) را با وقایع عاشورا و کاروان اسیران آن می‌شناسند و تقریبا چیز دیگری درباره این شخصیت بزرگ تاریخ اسلام نمی‌دانند. جا دارد که کمی درباره زندگی او پیش از آن واقعه نیز صحبت کنیم. زینب کبری فرزند سوم حضرت فاطمه زهرا (س) است و در سال ۵ یا ۶ هجری متولد شده است. والدین او برای نامگذاری این مولود اهل بیت با جدش رسول خدا (ص) مشورت کردند. آنگاه نام زینب را جبرئیل از طرف خدای متعال به رسول اکرم (ص) ابلاغ کرد. کلمه «زینب» در چند معنا به کار رفته از جمله: سخاوتمند، و درخت معطر و خوشبو. نیز آن را مخفف «زینت ابیها» یعنی زینت پدرش دانسته‌اند. اما جبرئیل در زمان ابلاغ این نام، سخت اندوهگین بود. پس از آن که رسول اکرم علت را پرسید، پاسخ از منبع وحی رسید و حضرت دریافت که زینب با چند مصیبت جانکاه آزموده خواهد شد: در کودکی شاهد وفات جدش رسول اکرم (ص) و مادرش فاطمه زهرا (س) خواهد بود، در نوجوانی و جوانی شاهد مظلومیت و شهادت پدرش امیرالمؤمنین (ع)، و در میانسالی شاهد شهادت برادر بزرگش امام حسن مجتبی (ع) خواهد شد؛ در نهایت و شدیدتر از همه، شاهد واقعه عاشورا و مصائب پس از آن خواهد بود.
باید توجه داشت که هر گاه اخبار جانسوز آینده برای اهل بیت(ع) نقل می‌شد، اهمیت استواری در ایمان و امید به آینده پیروزمند اسلام و رسوایی ستمکاران هم مورد تأکید قرار می‌گرفت و این همان مأموریتی بود که نقش زینب کبری از کودکی در آن مشخص شده بود. او همه جا اباعبدالله (ع) را همراهی می‌کرد. تولد زینب (س) حدود یک سال پس از تولد حسین (ع) و وفاتش نیز یک سال پس از شهادت حسین (ع) بود. پیامبر اکرم (ص) پس از نامگذاری زینب، او را بوسید و فرمود: حاضران امت من، غایبان را از کرامت این دخترم زینب آگاه کنند، همانا او مانند جده‌اش خدیجه است.
درباره ماجرای ازدواج زینب (س) آمده است که پسر عموی او عبدالله بن جعفر طیار قصد داشت از او نزد امیرالمؤمنین (ع) خواستگاری کند، اما حیا داشت که برای این منظور، خود مستقیما به امام مراجعه کند. او نماینده‌ای را نزد امام (ع) فرستاد تا حدیثی را از رسول اکرم (ص) نقل کند، با این مضمون که دختران ما از آن پسران ما هستند و پسران ما به دختران ما تعلق دارند. پس مناسب خواهد بود که زینب (س) را به عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب تزویج فرمایید و مهریه او را مانند مهریه مادرش فاطمه زهرا (س) معین کنید. با این تمهید، امیرالمؤمنین (ع) و زینب (س) قبول کردند و امام پس از ازدواج او نیز از سر لطف، مرتبا به خانه این زوج می‌آمد. اما این ازدواج شرایطی نیز داشت. زینب از کودکی همواره در کنار حسین (ع) بود. امام علی (ع) و زینب (س) با عبدالله بن جعفر طیار شرط کردند که اولا زینب هر روز اجازه داشته باشد که به دیدار حسین (ع) برود و ثانیا هرگاه حسین (ع) به سفر برود، زینب هم بتواند او را همراهی کند. این نشان از انتظار زینب برای سفر تاریخ‌ساز خود به کربلا دارد. البته در سفر کربلا، دو پسر زینب (س) به نام‌های عون و محمد با سفارش پدرشان، مادر را همراهی کردند و در عاشورا به شهادت رسیدند.
از روایات بر می‌آید که آرامش و وقار زینب به جده‌اش خدیجه کبری (س)، عصمت و حیای او به مادرش فاطمه زهرا (س)، فصاحت و بلاغت او به پدرش علی مرتضی (ع)، حلم و بردباری او به برادرش حسن مجتبی (ع)، و شجاعت و استواری قلب او به برادرش سیدالشهداء (ع) رفته بود. به اعتراف بزرگان آن زمان، هر گاه زینب لب به سخن می‌گشود، گویا این علی بن ابی‌طالب (ع) است که سخن می‌گوید. پس از شهادت مادرش فاطمه زهرا (س) که سرور زنان جهان است، زینب نقش مادر را برای برادران خود ایفا می‌کرد و به بالاترین مقام بین زنان مسلمان رسید، زیرا مظهر ایمان، علم، فصاحت، رشادت، صبر، و مقاومت در برابر سلطه‌گران و دشمنان دین خدا بود. القاب متعددی برای زینب (س) نقل شده است: عالمة غیر معلمة (دانای تعلیم ندیده)، نائبة الزهرا (جانشین زهرا)، نائبة الحسین (جانشین حسین)، شریکة الشهداء (شریک شهیدان)، عقیلة النساء و سیدة العقائل (سرور خردمند زنان)، سلالة الولایة (چکیده ولایت)، ولیدة الفصاحة (فرزند فصاحت بیان)، ثمرة شجرة النبوة (ثمره درخت نبوت)، امینة الله (امانت‌دار خداوند) و ...
** لقب عالمه غیر معلمه چگونه و به چه علت به حضرت زینب (س) تعلق گرفت؟
امام سجاد (ع) به عمه گرامی خود، زینب کبری (س) فرمود: اَنتِ بِحمدِ اللهِ عالِمةٌ غیرُ مُعلَّمَةٍ، فَهِمَةٌ غیرُ مُفَهَّمَةٍ (بحار الانوار، جلد ۴۵ صفحه ۱۶۴). شما به شکر خدا، دانشمندی هستید که تعلیم ندیده و بانوی فهمیده‌ای هستید که کسی به او نیاموخته است. علم و فضیلت زینب کبری مثل دانش سایر انسان‌ها نیست که با تحصیل از معلم عادی آموخته‌اند، بلکه دانشی حضوری است که از خاندان وحی، نبوت و امامت سیراب شده و از محضر شش معصوم نخست بهره برده است. فرق این دو نوع دانش این است که علم عادی در طی زمانی طولانی آموخته می‌شود و همواره در معرض نقائص و خطا‌هایی است که بعد از مدت‌ها مشخص می‌گردد و یا هیچگاه بر صاحب آن آشکار نمی‌شود. این ویژگی علم عادی است که باید با آزمون و خطا، در مدتی به طول تاریخ تمدن بشری حاصل گردد و هرگز به کمال مطلق و خطاناپذیری منتهی نشود. از سوی دیگر، علم عادی در بسیاری از اوقات باعث غرور، تکبر، فضل‌فروشی، خدمت به ستمکاران و ناخالصی‌های اخلاقی دیگر در صاحب آن می‌شود. اما علم خاندان نبوت و امامت هیچ یک از این نقائص، خطا‌ها و ناخالصی‌ها را ندارد. نمونه‌هایی از شخصیت زینب کبری در کتب تاریخ و روایات آمده که گوشه‌ای از رمز و راز حدیث امام سجاد (ع) را روشن می‌کند: حضرت زینب (س) راوی فصیح سخنانی مفصل از جد و والدین گرامی خود است. او در سن حدود ۵ سالگی، جد بزرگوار خود یعنی رسول اکرم (ص) و مادر مطهره خود یعنی حضرت زهرا (س) را از دست داد، اما احادیثی را از آنان نقل کرده که تاریخ‌ساز شده است. او خطبه بلیغ فدکیه را از فاطمه زهرا (س) شنیده و سپس نقل کرده، به طوری که ابن‌عباس این میراث عظیم اسلامی را که در منابع شیعه و سنی آمده، از زینب کبری روایت کرده است.
خطبه فدکیه سخنرانی جامع حضرت زهرا (س) درباره معارف اسلام و حکمت‌های آن است و از بعد سیاسی، هشدار برای کسانی است که از راه پیامبر خدا به انحراف رفته‌اند.
حضرت زینب (س) روایت مفصلی را از رسول خدا به واسطه اُمّ اَیمَن نقل کرده است. ام ایمن از نخستین زنان مسلمان و از نزدیکان اهل بیت(ع) بود که چند ماه پس از رسول اکرم از دنیا رفت. این حدیث درباره جزییات ماجرای کربلا، مصائب آن و حکمت‌های آن است که زینب (س) در کودکی شنید و در منابع روایی از او نقل شده است. بر اساس آن، یک بار که رسول اکرم (ص) در منزل امام علی (ع) و خانواده او میهمان بود، جبرئیل بر پیامبر نازل شد و خبر از مصائب آینده اهل بیت آورد و آن‌ها را دعوت به شکر و رضایت به قضای الهی کرد که نتیجه آن، احترام آیندگان به اهل بیت، عزت سرزمین کربلا، تبدیل آن به زیارتگاه مؤمنان، و شکست دشمنان در ویرانی آن خواهد بود. یک بار نیز زینب (س) درباره این حدیث از پدر پرسید و این زمانی است که امیرالمؤمنین (ع) از ابن ملجم ضربت خورده بود. زینب کبری گفت‌ای پدر، دوست دارم این حدیث را از شما هم بشنوم. امام پس از شرح این حدیث و مصائب کربلا، زینب را به صبر و شکیبایی دعوت کرد و فرمود ابلیس در آن زمان جشن می‌گیرد که توانسته با گمراه کردن اکثر مردم، انتقام خود را از فرزندان آدم (ع) بگیرد. اما همان عده معدودی که از اهل بیت و پیروان آن‌ها باقی می‌مانند، باعث احیا و تداوم دین خدا خواهند بود. بعد‌ها زینب کبری این حدیث را برای امام سجاد (ع) نیز نقل کرد.
ایشان در جوانی و زمانی که با پدر گرامی خود در کوفه حضور داشت، همچون مشعل هدایت برای زنان مسلمان می‌درخشید و آن‌ها از علم او بهره می‌بردند. او مجالس درس و تفسیر قرآن برای زنان تشکیل می‌داد. مثال مشهور آن، تفسیر سوره مریم است که با حروف مقطعه کهیعص آغاز می‌شود. وقتی امیرالمؤمنین (ع) شنید که زینب کبری این سوره را در جلسات خود تفسیر می‌کند، به او فرمود: شنیدم تفسیر کهیعص می‌گفتی.ای نور دیده من، این حروف رمزی است در مصائبی که به شما اهل بیت پیامبر (ص) وارد خواهد شد. سپس حضرت آن مصائب را به طور مشروح برای زینب کبری بیان کرد. این حروف با حرف «ک» یعنی کربلا آغاز شده و با حرف «ص» یعنی صبر پایان می‌یابد. جزییات رموز آن در تفاسیر شیعه آمده است.
بیشتر آنچه مردم درباره حضرت زینب (س) شنیده‌اند درباره اواخر عمر اوست. زینب کبری شاهد واقعه کربلا و رنج‌های اسیران اهل بیت پس از آن بود. قدرت مدیریت او در این بحران دردناک و سخنرانی‌های فصیح او در برابر ستمکاران، نشانه کمال علمی همراه با شجاعت خارق‌العاده او در زنده نگه داشتن پیام سیدالشهداء (ع) و رسوا کردن دشمنان دین خداست. اگر امروز شیعه با عاشورا زنده است و از آن الهام می‌گیرد تا در مقابل ستمکاران جهانی بایستد، مدیون شخصیت زینب کبری است که پیام برادر را ابدی کرده است.
** اهمیت و جایگاه حضرت زینب (س) و آزادگی زن محجبه در زمانه ما چیست؟
امروزه از سوی روشنفکران و یا از سوی رسانه‌های سکولار تلاش می‌شود الگو‌های مختلفی برای زن رشید و آزاده به نسل جدید معرفی شود. اما هیچ یک از این الگو‌ها به پای اسوه‌ای که زینب کبری برای شخصیت والای زن با جمع همه مشخصات آرمانی معرفی می‌کند، نمی‌رسد.
جایگاه زینب (س) برای افرادی که مطالعات اسلامی ندارند و برای غیرمسلمانان تا حد زیادی ناشناخته مانده و در دانشنامه‌های خارجی درباره زنان یا افراد شاخص تاریخی معرفی نشده است. اما در سال‌های اخیر، یک استاد و کشیش کاتولیک انگلیسی به نام کریستوفر پاول کلوهسی Christopher Paul Clohessy کتاب‌هایی درباره شخصیت زنان بزرگ اسلام از جمله زینب (س) نوشته است تا جایگاه آن‌ها را برای انگلیسی‌زبان‌ها توضیح دهد.
یکی از این کتاب‌ها Fatima, Daughter of Muhammad یا «فاطمه (س)، دختر محمد (ص)» است که شباهت‌های حضرت زهرا (س) با حضرت مریم (س) را بررسی می‌کند از جمله عصمت، عفت و خلوص خود آن‌ها و آزمون الهی را که برای آن‌ها و فرزندان‌شان پیش آمده، عامل بقای پیام آن‌ها می‌داند. کتاب دیگر این نویسنده Half of My Heart: The Narratives of Zaynab, Daughter of Ali یا «نیمی از قلب من: روایات زینب (س)، دختر علی (ع)» است که شخصیت، زندگی و خطبه‌های زینب کبری و نقش آن‌ها در تداوم اسلام را بررسی می‌کند.
کتاب دیگر او Angels Hastening: The Karbala Dreams یا «شتافتن فرشتگان: رؤیا‌های کربلا» است که ابعاد واقعه عاشورا از جمله پیشگویی‌ها درباره آن و نقش زینب کبری را بیان می‌کند. این کتاب‌ها در آمریکا و توسط یک مؤسسه انتشارات کتب تاریخ و مذاهب به نام «گرجیاس پرس» Gorgias Press منتشر شده که کتب دیگری نیز درباره زنان شاخص در تاریخ اسلام دارد. کلیپی از مصاحبه نویسنده فوق درباره کتاب‌هایش و شخصیت زینب کبری در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی ایران هم پخش شده است.
یک دلیل مهم برای توجه به زنان بزرگ اسلام آن است که مسیحیت همواره تحت فشار بوده تا الگو‌هایی را برای زن مؤمن، فعال و قدرتمند به مردم تشنه امروز معرفی کند. اما منابع تاریخی آن، چهره زن مؤمن را اغلب منفعلانه ترسیم کرده‌اند.
از سال‌ها پیش، شرق‌شناسان و رسانه‌های سکولار تلاش داشته‌اند کلیشه‌های خود را درباره زنان مؤمن مسیحی و مسلمان ترویج کنند تا دینداری و حجاب آن‌ها را مانع پیشرفت و شکوفایی قلمداد نمایند. اما نویسنده فوق می‌کوشد از الگو‌های اسلامی برای اصلاح طرز نگاه به شخصیت آرمانی زن بهره ببرد. زینب کبری همه کلیشه‌های رایج درباره ضعیف‌انگاری زن مؤمن را می‌شکند و نشان می‌دهد که چگونه یک زن متقی و باحجاب می‌تواند قهرمان تاریخی باشد و مردان ستمکار را به خاک ذلت بنشاند.
** حضرت زینب (س) نزد برادرش سیدالشهداء (ع) چه جایگاه و مقامی داشت که امام از او درخواست دعا کرد و مسئولیت بازماندگان کربلا را به او سپرد؟
یکی از ویژگی‌های زینب (س) نماز شب و نافله‌های اوست. امام سجاد (ع) فرموده است که عمه‌ام زینب با وجود همه مصیبت‌ها و محنت‌های وارد شده در کربلا و مراقبت از زنان و کودکان، هیچگاه نماز‌های نافله را ترک نکرد. هم‌چنین فرمود: در شب یازدهم محرم (شام غریبان) نیز عمه‌ام را در جامه نماز مشغول عبادت دیدم. حضرت اباعبدالله (ع) به جهت فضیلتی که برای شخصیت زینب (س) و عبادات او قائل بود، در هنگام وداع آخر خود در روز عاشورا سفارش کرد که: خواهرم، مرا در نماز شب فراموش مکن.
هم‌چنین مأموریت حفظ پیام عاشورا پس از شهادت حسین (ع) بر عهده خواهرش بود. خطبه حضرت زینب (س) در شام و در مقابل همه دشمنان که در دربار یزید جمع شده بودند، شورانگیز و پیروزمندانه است. با اینکه او از صحنه‌های دلخراش کربلا و اسارت پس از آن سخت آزرده و خسته بود، در مقابل جنایتکاران عاشورا هیچ ضعفی از خود نشان نداد. این جماعت با طعنه‌های خود، اسیران کربلا را بازمانده یاغیانی معرفی می‌کردند که علیه خلیفه قیام کرده‌اند. این‌ها جشن پیروزی گرفتند تا به یزید تبریک بگویند و به خاندان پیامبر خدا اهانت کنند. اما شیرزن کربلا با رشادت، سخن راند و همه آن‌ها را مبهوت و ناتوان از واکنش کرد. به این ترتیب، جشن پیروزی آن‌ها تبدیل به مجلس رسوایی و شرمساری شد؛ و آنگاه این زینب است که پیروزمندانه آن مجلس را ترک کرده و جاودانه می‌شود. سخنان او تاریخ‌ساز می‌گردد، زیرا الهام‌بخش آزادگی، عدالت‌جویی، ظلم‌ستیزی و مبارزه با دروغ‌پراکنی برای همه نسل‌هاست.
کلید همه این‌ها ایمان و تقوای اوست، یعنی چیزی که بسیاری از جنبش‌های مدعی ظلم‌ستیزی در گذشته و حال نداشته‌اند. چگونه می‌توان از عدالت‌جویی زنان سخن گفت، اما از ایمان و تقوا غافل بود؟ چگونه می‌توان از زن آزاده سخن گفت، اما زینب کبری را فراموش کرد؟ زینب (س) با نماز شب خود، با حجاب خود و با سخنان عالمانه خود نشان می‌دهد که زن مؤمن می‌تواند بحران‌ها را مدیریت کند، عزت خود را در مقابل ستمکاران حفظ کند، و از شکست ظاهری، پیروزی تاریخی بیافریند. چنان که قرآن می‌فرماید: وَلِلَّهِ العِزَّةُ وَلِرَسولِهِ وَلِلمُؤمِنینَ وَلٰکِنَّ المُنافِقینَ لا یَعلَمونَ (سوره منافقون، آیه ۸). عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است، ولی منافقان نمی‌دانند. وَلَا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَارًا (سوره اسراء، آیه ۸۲) و ستمکاران نصیبی جز زیان ندارند.
طول عمر زینب کبری حدود ۵۶ سال و وفات او در سال ۶۲ هجری در مدینه بوده است. علاقه مسلمین به انتساب او به کشور خود سبب شده که روایات مختلفی درباره محل مرقد او گفته شود. مصریان می‌گویند زینبیه در پایتخت آن‌ها واقع شده، به طوری که شیعیان و اهل سنت احترام فراوانی برای آن در محله و مسجد سیدة زینب در قاهره قائل هستند. برخی دیگر گفته‌اند آرامگاه او در بقیع واقع در مدینه است. اما اغلب مسلمانان مرقد او را در زینبیه در جنوب دمشق می‌دانند. این محل در دوران حکومت‌های شیعه و سنی همواره مورد احترام بوده، اما گروه‌های تکفیری و تروریستی در جنگ علیه سوریه و به دنبال تخریب مقبره حُجر بن عَدی صحابی پیامبر و یار خاص امیرالمؤمنین، وعده دادند زینبیه را نیز با حرمت‌شکنی ویران خواهند کرد و تا نزدیک آن هم پیشروی کردند. تلاش آن‌ها این بود که در رسانه‌های جهان، یک پیروزی نمادین و آخرالزمانی را برای بنی‌امیه علیه اهل بیت به نمایش بگذارند، چنان که بار‌ها اقدامات خود را با وقایع تاریخ اسلام مقایسه کرده بودند. اما مدافعان حرم که نام خود را از همین حرم شریف گرفته‌اند، سوریه را از چنگ آن یزیدیان مدرن نجات دادند.
در واقع، سوریه به دلیل احترامی که زینب کبری برای مسلمانان جهان داشت، در این جنگ همه جانبه تحت حمایت رزمندگان مؤمن قرار گرفت و به برکت زینب (س) از سقوط رهایی یافت. مدافعان افغانستانی که نام فاطمیون را بر خود گذاشتند و مدافعان پاکستانی که نام زینبیون را بر خود گذاشتند، در کنار رزمندگان دیگر با شوق دفاع از حرم اهل بیت (ع) وارد این جنگ شدند. برای مدافعان حرم، این یک اقدام نمایشی نیست بلکه به علت مدیون دانستن خود به زینب کبری و اهل بیت (ع) است. آنچه از دین، عزت و روح مقاومت به ما رسیده، به خاطر زحمات این بزرگان است. در ایران، روز ولادت حضرت زینب (س) به عنوان روز پرستار نامیده شده و این به مناسبت یکی از نقش‌های آن حضرت در وقایع عاشورا و پس از آن است. نام زینب امروزه از محبوب‌ترین اسامی دختران نزد شیعه و سنی در کشور‌های مختلف است. در ایران، نام زینب در کنار فاطمه، زهرا و مریم در زمره چند نام نخست دختران است. نیز بنا بر گزارش خبرگزاری آناتولی به نقل از مؤسسه آمار ترکیه، در دو دهه اخیر، زینب محبوب‌ترین نام دختران در آن کشور بوده است. حتی در کشور‌های غربی نیز منحنی‌های آماری برای نامگذاری دختران، نشان از افزایش مستمر این نام دارد.
روی جلد کتاب نیمی از قلب من: روایات زینب (س)، دختر علی (ع)
چند کتاب درباره زنان بزرگ شیعه، چاپ آمریکا
انتهای پیام/