معمار نظری حکومت خودکامه چه کسی بود؟

به گزارش خبرنگار تاریخ خبرگزاری آنا، آذر ماه ۱۳۲۱ شمسی وزیر دربار محمدرضا شاه پهلوی، بر اثر سکته قلبی درگذشت. او کسی نبود جز محمدعلی فروغی؛ فروغی در عالم سیاست مرد ناشناخته‌ای نبود پنج بار وزیر امور خارجه، چهاربار وزیر دارایی، سه بار وزیر دادگستری، چهار بار وزیر جنگ، یک بار وزیر اقتصاد، یک بار کفیل نخست وزیر، یک بار رییس مجلس شورای ملی و سه بار نخست وزیر ایران شد.

فروغی شخصیت ذو ابعادی داشت. او مردی ادیب، فلسفه دان، حقوق دان بود که به زبان فارسی به عنوان عامل وحدت بخش ایرانی‌ها اهمیت می‌داد، اما او در عالم سیاست غربگرا و فراماسون بود همچنین عقل منفصل رضاخان به شمار می‌رفت. دانسته یا نادانسته زمینه دیکتاتوری رضاخان را فراهم کرد. او با اینکه معلم خصوصی احمدشاه قاجار بود، اما به شاگردش توصیه کرد مقام سلطنت را به سردار سپهه واگذار کند.  

محمدعلی فروغی در سال ۱۲۵۴ خورشیدی در یک خانواده اهل علم در تهران به دنیا آمد. پدرش مرحوم محمد حسین خان ذاکاءالملک از دانشمندان و شعرای عهد ناصری و مظفری بود. او ریاست مترجمان همایونی را برعهده داشت؛ و در وزارت انطباعات اعتماد السلطنه ریاست قسمت ترجمه را برعهده داشت. نخستین معلم محمدعلی فروغی پدرش بود. او پس از آموختن زبان پارسی به آموختن مقدمات عربی، قرآن و شرعیات پرداخت. پس از آن ادبیات زبان فارسی و عربی را فرا گرفت و در آموزش فلسفه و عرفان و خط همت گماشت و بعد دو زبان خارجی فرانسه و انگلیسی را به خوبی فرا گرفت؛ و وارد دارالفنون ناصری شد. او پس از آن به فرا گرفتن علم طب روی آورد، اما در ادامه از فراگرفتن علم طب منصرف شد و این علم را با روحیات خود سازگار نیافت. او برای فرا گرفتن فلسفه و عرفان راهی مدارس معروف آن زمان شد و این دو علم را نزد بزرگانی مانند میرزا ابوالحسن جلوه و میرزا طاهر تنکابنی فرا گرفت.

در روز ۱۸ آذر ماه سال ۱۲۷۸ شمسی میرزا نصرالله خام مشیرالدوله به تشویق دو فرزند خود موتمن الملک و مشیرالملک مدرسه علوم سیاسی گشایش یافت. فروغی نوجوان در ۱۴ تا ۱۵ سالگی به عنوان مترجم مقالات فلسفی، تاریخی و اقتصاد در مجله پدرش به نام تربیت آغاز کرده بود. ۳ سال بعد به عنوان معلم تاریخ در مدرسه علوم سیاسی آغاز به کار کرد. مدرسه‌ای بعدا به عنوان دانشکده حقوق به زیر مجموعه دانشگاه تهران انتقال یافت.

در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه ریاست مدرسه علوم سیاسی به عهده محمد حسین ذاکاءالملک قرار گرفت و محمدعلی معاون پدر شد؛ و بعد از مرگ پدر در ۱۲۸۶ قمری او ریاست مدرسه علوم سیاسی را برعهده گرفت و همان سال نیز به فراموشخانه راه یافت. تا زمان مشروطیت ریاست مدرسه را بر عهده داشت.

فروغی بعد از جنبش مشروطیت در انتخابات دومین دوره مجلس شورای ملی از تهران نامزد شد و از سوی مردم تهران به عنوان نماینده انتخاب شد. در دوره دوم مجلس شورای ملی پس از مستشارالدوله به ریاست مجلس برگزیده شد و در همین دوره تدریس خصوصی احمد شاه که هنوز به سن قانونی نرسیده بود برعهده داشت.

او در دوره سوم مجلس شورای ملی به عنوان وکیل مجلس انتخاب شد، اما چند ماه بیشتر به عنوان نماینده مجلس در مجلس نماند و عهده دار وزارت مالیه دولت صمصام الدوله شد؛ و پس از چندی به وزارت عدلیه رفت.

پس از جنگ جهانی اول در ۱۲۹۸ شمسی فروغی همراه با مشاورالممالک به منظور طرح دعوای حقوقی و مالی ایران از خسارات جنگ جهانی اول برای شرکت در کنفرانس صلح ورسای راهی پاریس گشت، که به آنان اجازه شرکت در کنفرانس داده نشد. از طرف دیگر محمد علی فروغی مصادف بودن قرارداد ۱۹۱۹ م بین ایران و انگلیس که طی آن عملاً ایران را تحت‌الحمایه انگلستان قرار می‌داد، در این امر تأثیرگذار بود.

محمد علی فروغی یکی از افراد تاثیرگذار در سقوط سلطنت قاجاریه و روی کار آمدن سلطنت رضاخان بود. او که در اندورنی کاخ شاه قجر رفت و آمد داشت معلم خصوصی احمد شاه بود از تغییر سلطنت قاجار دفاع کرد حتی گفته می‌شد به بهانه ثبت نام دو فرزندش جواد و محسن در دانشکده اروپایی به ملاقات با احمد شاه قاجار رفت و خواست با پرداخت ۷ میلیون تومان به آخرین شاه قجری از او استعفانامه اخذ کند.

فروغی نخستین رئیس الوزرای ایران بعد از تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی بود که نقش مهمی در انجام امور و تغییر سلطنت داشت.

پنجمین دوره مجلس شورای ملی از مهمترین ادوار تاریخ مجلس در ایران بود. مهم‌ترین رخداد این دورۀ تغییر سلطنت از خاندان قاجار به خاندان پهلوی بود. نمایندگان مجلس پنجم شورای ملی در روز ۹ آبان ۱۳۰۴ ماده واحده‌ای را مطرح کردند که به موجب آن احمدشاه آخرین پادشاه قاجار از سلطنت خلع شد و حکومت به رضاخان پهلوی واگذار شد. گرچه اغلب نمایندگان شهر تهران با این تغییر مخالف بودند، ولی نهایتاً در ۲۱ آذر ۱۳۰۴ با تشکیل مجلس مؤسسان، سلطنت به رضاشاه سپرده شد. مجلس پنجم در ۲۲ بهمن ۱۳۰۲ بازگشایی شد و در ۲۲ بهمن ۱۳۰۴ به کار خود پایان داد.

چند روز بعد از فرمان انتخابات دوره ششم توسط فروغی صادر شد. در انتخابات ششم مجلس سید حسن مدرس در راس مخالفین رضاشاه قرار داشت در انتخابات تهران نفر اول شد؛ و با نفر دوم پنج هزار اختلاف داشت. دولت فروغی با همه توان خود مراسم تاجگذاری رضاخان را در چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ برگزار کرد.

تاجگذاری رضاشاه در مطبوعات خارجی بسیار سروصدا کرد و مصاحبه‌های احمدشاه با این مطبوعات خشم رضاخان را برانگیخت. فروغی برای خوابیدن سروصدا و به دلیل دخالت‌های تیمورتاش ـ وزیر دربار ـ از نخست‌وزیری استعفا داد با موافقت رضاشاه در کابینه مستوفی به صورت اسمی وزیر جنگ شد با این شرط که رضاشاه امور مربوط به جنگ را انجام دهد  بعد از گذشت یک سال با استعفای مستوفی فروغی نیز از سمت خود کناره گرفت و به عنوان سفیر کبیر ایران به ترکیه رفت و در همین حین به ریاست هیئت نمایندگی ایران در جامعه ملل برگزیده شد و در ۱۳۰۸ ش نیز یک دوره ریاست جامعه ملل را بر عهده داشت.

فروغی در سال ۱۳۰۹  به تهران  بازگشت. نخست عبای وزارت جدیدالتاسیس اقتصاد بر تن کرد و بعد از مدتی در کسوت وزیر امورخارجه قرار گرفت. مهم‌ترین اقدام او در آن سال‌ها هم‌کاری با فروغی و تقی زاده در لغو امتیاز دارسی و انعقاد قرارداد جدید نفتی ۱۹۳۳ است.

دومین نوبت نخست وزیری فروغی پس از آن صورت گرفت تیمورتاش گرداننده اصلی کابینه مخبرالسلطنه مورد غضب اربابش رضاخان قرار گرفت و زندانی شد. مخبرالسلطنه ناچار شد نخست وزیری را به محمدعلی فروغی تحویل دهد.

رضاخان در دوره دوم رییس الوزرایی فروغی افرادی را از صحنه روزگار حذف کرد  که در به قدرت رسیدن و تثبت قدرت او نقش بسزایی داشتند. نخستین نفری که فرشته مرگ بر شانه‌اش بوسه زد  تیمورتاش بود. فروغی در این دوره جز سکوت کاری نتوانست بکند.

دومین قتل نیز در کابینه فروغی رخ داد؛ مقتول کسی جز سردار اسعد بختیاری  فاتح تهران در مشروطیت نبود. سردار بعد از تیمورتاش نزدیکترین فرد به شاه بود. تا روز قبل از دستگیری نیز فکر می‌کرد لطف شاه به او همیشگی خواهد بود، اما تقدیر بازی‌های شگفت در سر دارد. سردار اسعد به طور ناگهانی دستگیر شد و پنج ماه در زندان بسر برد و در نهایت با آمپول هوا زندگی اش پایان یافت.

یکی از اقدامات تاثیرگذار فروغی زمینه سازی برای مسافرت شاه به ترکیه بود. این سفر اولین و آخرین سفر شاه به خارج از ایران بود که تاثیر بسیار بر رضاخان گذاشت و رضاخان را واداشت به مدد فروغی سیاست فرهنگی ضد دینی‌اش را اجرا کند. این سیاست کشف حجاب بود، البته فروغی نیز مانند چاه کنی اولین چاله را برای خود می‌کند در این چاه افتاد.

نکته جالب این بود که فروغی از تهدید رضاخان در امان نماند؛ اجرای سیاست کشف حجاب با مقاومت مردم مشهد روبه رو شد و قیام گوهرشاد باعث کشته شدن ۲ هزار نفر از مردم مشهد شد. پس از واقعه گوهرشاد رضاخان دستور به رسیدگی داد و دراین واقعه محمد، ولی اسدی، چون خواستار مدارا با مردم بود مقصر شناخته شد و محکوم به اعدام شد و فروغی خواست شفاعت او را که پدر دامادهایش بود کند، اما رضاخان عصبانی شد و لقب «زن ریش‌دار» (مرد ترسو) را به او داد، اما دست روزگار چنان شد زمانی که متفقین بعد از جنگ جهانی دوم ایران را اشغال کردند، رضاخان دست به دامن همان زن ریش‌دار شد تا حکومت پهلوی با وساطت فروغی، نزد انگلیسی‌ها در ایران تداوم پیدا کنند.  

فروغی بعد از کار برکنار شد ۶ سال کنج عزلت گزید و به کار علمی پرداخت؛ که در این دوران آثار پر بار علمی و ادبی و فلسفی از خود به یادگار گذاشت.

کنج عزلت محمد علی فروغی با حمله متفقین به ایران در شهریور ۱۳۲۰ بهم خورد. در بحبوحه حمله روس و انگلیس به منظور سازماندهی کشور و مذاکره با دول اشغالگر برای باردگر عهده دار مقام نخست وزری شد. او سه گزینه پیشنهادی انگلستان در بازگردان حکومت به قاجار، برقراری رژیم جمهوری و ادامه سلطنت در خاندان پهلوی، با اقدامات فروغی رژیم سلطنتی با استعفای رضاشاه و سوگند پهلوی دوم، محمدرضا شاه تداوم یافت.

فروغی پس از کناره‌گیری از نخست وزیری به وزارت دربار منصوب شد. قرار بود با سمت سفیر کبیر به آمریکا عزیمت کند، اما قبل از انجام این ماموریت در آذرماه ۱۳۲۱ درگذشت.

منبع: نخست وزیر ایران از مشیرالدوله تا بختیار